60,61

60

Teorie literatury XX wieku

■ archetyp (gr. archetypos = prawzór) -w teorii Junga (od 1919 roku) ukryte wyobrażenie zakorzenione w kolektywnej nieświadomości i rządzące ludzką psyche. Archetypy, jako ponadjednostkowe struktury wyobraźni, opierają się racjonalnej analizie. Archetyp, jako obraz pierwotny, należy ściśle odróżnić od obrazu (wizualnego bądź językowego), który jest jego jednostkową reprezentacją (lo-zob. Symbol). W strukturalistycznej koncepcji Northropa Fryea archetyp to powracający obraz, który pozwala połączyć ze sobą przynajmniej dwa dzieła literackie, a dzięki temu „zintegrować nasze doświadczenie literackie"*.

N. Frye, Anatomy of Criticism: Four F.s-says, Princeton 1957,^s- 99-

łach sztuki archetypowych wyobrażeń, wykraczających poza nieświadomość jednostkową. W związku z tym, że teoria Junga wywarła ogromny wpływ na psychoanalityczne myślenie o literaturze, wypada jej poświęcić kilka akapitów.

Wedle Junga, wszystko, czego doświadczamy, ma charakter psychiczny. „Wszystko, czego dotykamy, wszystko, z czym wchodzimy w kontakt, natychmiast przemienia się w treść psychiczną”^{1 2 3}. To oczywiście najbardziej Scho-penhauerowski, a jednocześnie najbardziej gnostycki wątek w filozofii Junga. Podobnie jak przedstawienia zamykają nas - według autora Świata jako woli i wyobrażenia — w swoim kręgu, tak i my, powiada Jung, „jesteśmy zamknię-

Pułapka świata obrazów psychicznych

Dom jako ittufora psyche

ci w świecie naszych obrazów psychicznych”⁴. Oznacza to, że człowiek tworzy własną rzeczywistość, wyrażając poprzez obrazy i słowa utajoną energię psychiczną, zanurzoną w ponadjednostkowej prehistorii. Gdy Freud wydał w 1909 roku swoją pracę na temat nerwicy natręctw, Jung nie zgodził się z podstawową tezą Freuda, a mianowicie że u źródeł nerwic tkwi wyparty uraz na tle seksualnym. „Samego sedna nerwicy i psychozy nie pojmiemy bez mitologii i historii kultury”- pisał w jednym z listów⁵. Ulubiony archeologiczny obraz Freuda dotyczył odkopywania gruzów Pompei po to, by dostać się do ukrytej pod ruinami nieświadomości jednostkowej. Jung przeciwstawiał mu inny obraz, jaki objawi! mu $«n Junga się we śnie, podczas wspólnej podróży z Freudem do Ameryki (1909). Jung jest we własnym domu, na piętrze znajduje się salon pięknie umeblowany rokokowymi meblami, ale uświadamia sobie, że nie wie, co jest niżej. Schodzi na parter, gdzie są już starsze meble, z XV wieku, następnie schodzi do piwnicy, która pochodzi z czasów rzymskich, i wreszcie znajduje tajemne wejście do jeszcze niższego pomieszczenia, gdzie „gruba warstwa kurzu okrywa kości i szczątki rozbitych naczyń, jak gdyby pozostałości jakiejś kultury pierwotnej”. Dla Junga sens snu był oczywisty⁶: dom to metafora psyche, salon to świadomość, parter to nic-

świadomość, piwnica zaś i pomieszczenie poniżej to „świat człowieka pierwotnego we mnie, świat, do którego świadomość nie sięgała i którego nie mogła rozjaśnić”⁵⁷. Ów świat „pozostałości kultury pierwotnej”, albo - wedle innego • ikicślenia - „zbiorowego a priori osobowej psych?, zostanie przez Junga utożsamiony z gnostyckim pojęciem pleromy, siedliska archetypów, z których emanu-|.| poszczególne obrazy i symbole. Dla Junga owe archetypy stanowią najgłęb- Junga kon< »/.y, nieuświadamiany i zbiorowy pokład psychiki ludzkiej, która dochodzi do cjaarchety głosu w snach i fantazjach. Archetypy - „psychiczne residua niezliczonych doświadczeń tego samego typu”⁵⁸ - odsyłają do uniwersalnych doświadczeń ludzku h, takich jak na przykład dzieciństwo, macierzyństwo, związek z ziemią, śmierć czy podróż, i ich obecność we wszystkich religiach i mitologiach świadczy niewątpliwie o głębokiej łączliwości poszczególnych postaci nieświadomo-śi i, niezależnie od tego, w jakiej kulturze człowiek się rodzi i w jakiej kształtuje Podobnie będą uważali zarówno Northrop Frye (1912-1991), którego celem Archetypo (podstawowym jako badacza literatury było „poszukiwanie jedności ludzkiego według Fr Umysłu poprzez porównawcze badanie dzieł sztuki”⁵⁹, jak i Gilbert Durand ’" " ¹' (m 1921), autor Antropologicznych struktur wyobraźni (1960), dla którego „świat wyyi il >t ażcń - to znaczy Ocean, zbiór wszystkich ludzkich wyobrażeń”, był „osta-td zną miarą wszystkich rzeczy”⁶⁰.

Relacja między świadomym Ja a psyche kieruje naszym rozwojem duchowym, llliii v według Junga stanowi istotę procesu indywiduacji i inicjacji w życie. Twór-1‘ZII potęga fantazji wyrażającej archetypiczną potęgę nieświadomości wymierzo-|łn |> >t w ostatecznym rachunku przeciwko złowrogiej materialności życia (stąd ■In e.tycyzm Junga)⁶', która dla człowieka pierwotnego równała się ślepym siłom Gnostycyi ptliry' Z tego powodu antropologia Jungowska - odwrotnie niż Freudowska ^Jun9^a Kulki iwicie zbudowana na twórczej potencji nieświadomości, jest wymarzonym

I' • 1 Jung, Wspomnienia, sny, mySli, spisane i podane do druku przez A. Jaffe, tłum. R. Reszki , I holankicwicz, Warszawa 1993,5.194.

mtm, O stosunku psychologii analitycznej do dzieła poetyckiego, tłum. J. Prokopiuk, [w:] idem, mtbetypy i symbole. Pisma wybrane, wybór, tłum., wstęp J. Prokopiuk, Warszawa 1976.

/uh | I lart, Northrop Frye: The Theoretical Imagination, London-New York 1994, s. 54. ■{.) Ni Ul Kropie 1'ryc’u zob.: M.P. Markowski, Northrop Frye: literatura jako objawienie, [w: | N 11 yi, Wielki Kod. Biblia i literatura, tłum. A. Fulińska, tłum. przejrzał, wstęp M.P. Mar lun* l i, Bydgoszcz 1998.

/uli Potfga Świata wyobrażeń czyli Archetypohgia według Gilberta Duranda, red. K. Falicka, I 1 il il 111 aooa, u. 5,

I Iuiii.ii* I komentator Junga Jerzy Prokopiuk pisze tak: „Gnozą w tym rozumieniu byłoby lim intelektualne) »poznanic« - Boga, istoty rzeczy,świata, siebie samego itp. - przez iJWuwuętrzno doświadczenie (»oświcccnie« lub »wtajcmniczcnie«)”-J. Prokopiuk, C.G.Jung, , t y/i i-i ./ V V wieku, | w:] C .G. Jung, Archetypy i symbole, op. cit., 8. 34.

' 1' diibiilr pisa) Ir/, Northrop Frye, który swoją - nic psychologiczną, lecz strukturalną W kum upiję un lietypu pożyczył od Junga: „I ateratura jest jednym z aspektów ludzkiego przy mułu tworzeniu w obliczu chaosu" N Frye, 'The Secular Scripture: A Studyofthe Structure 1 al li 'Niańce, Cambridge, Mass. 1976, s. 31.

1

C.G. Jung, O istociepsychicznoici. Listy tęoó-iyór, wyd. A. Jiiffć, wspólpr. G. Adler, wybór,

2

tłum., oprać. R. Reszke, Warszawa 1996, s. 66.

3

⁵⁴ Ibidem.

4

⁵¹ Ibidem, 8. 16.

5

’⁶ W przeciwieństwie do Freuda, który traktował sny jak rebusy skrywające prawdę o nas,

6

Jung w snach widział sposób, w jaki nasza nieświadomość bezpośrednio uczy nas tego, kim jesteśmy.