64,65

Takimi są np. dzieła Mickiewicza, Słowackiego, których siła estetycznego, a także często pozaestetycznego wpływu przetrwała do naszych czasów, kształtując nadal myśli i wyobraźnię Polaków.

Problem trwałego oddziaływania utworów literackich nie dotyczy tylko kręgu świadomości narodowej, choć niewątpliwie w związku z tym, że tworzywem literatury jest określony język, działają one najsilniej na kształtowanie się świadomości określonego narodu. Najwybitniejsze dzieła literatury stają się trwałym elementem świadomości kulturalnej także w sferze ponadnarodowej. Można powiedzieć, że mają one wartość uniwersalną. Są elementami pewnych kultur i cywilizacji (np. europejskiej), często przenikają — współcześnie dzieje się to na szeroką skalę — w obręb innych kultur i cywilizacji, ukształtowanych w odmiennych warunkach. Model estetycznego i moralnego piękna uformowany w takich dziełach zachowuje trwałą wartość i moc oddziaływania. Dotyczy to literatury bardzo różnych epok dziejowych. Epos homerycki, Biblia, tragedia antyczna, dramaty Shakespeare’a, Don Kichot Ceryantesa, Faust Goethego, dzieła powieściowe Dostojewskiego, poezja Rimbauda — oto kilka przykładów dzieł pochodzących z różnych czasów i ukształtowanych przez twórców różnych narodów, które stały się trwałym elementem świadomości kulturalnej ludzkości i zajmują w niej doniosłe miejsce, niezależnie od przeobrażeń dziejowych.

W historii literatury (podobnie zresztą jak w historii malarstwa) dają się obserwować wypadki, gdy twórczość określonych pisarzy nie odgrywa prawie żadnej roli w epoce sobie współczesnej, natomiast oddziałuje niekiedy bardzo silnie na kształtowanie się świadomości kulturalnej w późniejszych czasach. Do takich nie zrozumianych artystów należał np. Norwid, którego twórczość została odkryta dopiero na początku w. XX i odtąd zajmuje poczesne miejsce w panteonie poezji polskiej. Podobny był los utworów Stendhala, który za życia zupełnie nie byl doceniony (poznali się na nim tylko nieliczni, m.in. Balzac). Przez długie lata rozeszło się zaledwie kilkadziesiąt egzemplarzy jego powieści. Dopiero naturaliści odkryli w całej pełni doniosłość pisarstwa Stendhala. Został on uznany przez historię literatury za jednego z najwybitniejszych powieściopisarzy europejskich w. XIX. Poeta francuski żyjący w drugiej połowie tegoż wieku, comte de Lautreamont (Isidore Ducasse), autor Pieśni Maldorora, nie był znany nikomu ze współczesnych. Utwory jego, odkryte przez Apollinaire’a na przełomie ubiegłego i bieżącego stulecia, wywarły jednak niezwykle silny wpływ na rozwój poezji francuskiej, zwłaszcza nadrealistycznej. Przykłady tego typu można by długo mnożyć. Oczywiście miarą wartości takich dziel nie jest opinia współczesnych, lecz późniejsze znaczenie i siła oddziaływania na literaturę i życie społeczne.

Niekiedy dzieła literackie nastawione są na oddziaływanie wychowawcze analogiczne do tego, jakie jest udziałem publicystyki czy retoryki. Autorzy ich tworzą pewne normy, ideały i postulaty skierowane do odbiorców i mające na nich wpłynąć tak, jak wpływa artykuł w gazecie czy traktat publicystyczny. Normy te i postulaty zazwyczaj biorą początek z pewnych systemów ideologicznych. Utwór literacki pełni wówczas takie same funkcje jak ideologia, natomiast to, co jest dla literatury specyficzne: zdolność oddziaływania na odbiorców artystycznym obrazem świata przedstawionego, który sam w sobie jest wzorem pewnych postaw i dążeń — schodzi na plan dalszy. Obraz artystyczny ma wtedy jedynie wartość przykładu potwierdzającego założoną przez pisarza tezę ideologiczną. Ma charakter wyłącznie ilustracyjny. W utworach takich idea jest niejednokrotnie wyłożona w komentarzu autorskim, poza konstrukcją przedstawionego świata. Odczuwamy wówczas wyraźną dwoistość dzieła: z jednej strony zawartość ideową, a z drugiej — obraz mający ją potwierdzić lub jej zaprzeczyć. Siła oddziaływania norm moralnych i światopoglądowych jest w takich dziełach zmniejszona o cały obszar działania estetycznego.

Przykłady utworów tak realizujących swoją funkcję wychowawczą nietrudno znaleźć w dziejach literatury. Zalicza się do nich tzw. literatura tendencyjna lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia w Polsce, a także pojawiające się u nas w latach 1949—1954 utwory schematyczne wyrosłe z wysoce abstrakcyjnych postulatów realizmu socjalistycznego. W zamierzeniach twórców takich utworów tkwi dążenie do oddziaływania bezpośredniego, natychmiastowego, do rozstrzygnięć, które przemawiałyby jako doraźne hasła ideologiczne czy polityczne.

O sile oddziaływania konkretnych dzieł literackich decyduje w dużej mierze stopień zaangażowania intelektualnego i emocjonalnego ich twórców w podstawowe idee czasów, w których żyją. Walcząc z tymi ideami lub jednocząc się z nimi i wyrażając je w swoich dziełach, pisarze uczestniczą w wytyczaniu kierunków rozwoju społeczno-kulturalnego, ich utwory zaś stają się aktywnym instrumentem przekształcania upodobań, postaw i poglądów ludzi. Często dzieła literackie dopełniają

5 — Zarys teorii literatury 65