33562 IMG 09

ność. Takimi są np. dzieli Mickiewicza, Słodkiego, których siła estetycznego, a także często pozaestetycznego wpływu przetrwała do na szych czasów, kształtując nadał myśli i wyobraźnię Polaków.

Problem trwałego oddziaływania utworów literackich nie dotyczy tylko kręgu świadomości narodowej, choć niewątpliwie w związku z tym, że tworzywem literatury jest język, działają one najsilniej na kształtowanie się świadomości określonego narodu. Najwybitniejsze dzieła literatury stają się trwałym elementem śwadomości kulturalnej także w sferze ponadnarodowej. Można powiedzieć, że mają one wartość uniwersalną. Są elementami pewnych kultur i cywilizacji (np. europejskiej), często przenikają — współcześnie dzieje się to na szeroką skalę - w obręb innych kultur i cywilizacji, ukształtowanych w odmiennych warunkach. Model estetycznego i moralnego piękna uformowany w takich dziełach zachowuje trwałą wartość i moc oddzia-*

ływania. Dotyczy to literatury bardzo różnych epok dziejowych. Epos homerycki, Biblia, tragedia antyczna, dramaty Sha'v?speare’a, Don Kichot Gemntesa, Faust Goethego, dzieła powieściowe Dostojewskiego poezja Rimbauda - oto kilka przykładów dzieł pochodzących z różnych czasów i ukształtowanych przez twórców różnych narodów,' które stały się trwałym elementem świadomości kulturalnej ludzkości i zajmują w niej doniosłe miejsce, niezależnie od przeobrażeń dziejowych.

W historii literatury (podobnie zresztą jak w historii innych sztuk) dają się obserwować wypadki, gdy twórczość określonych autorów nie odgrywa prawie żadnej roli w epoce sobie współczesnej, natomiast oddziałuje niekiedy bardzo silnie na kształtowanie się świadomości kulturalnej w późniejszych czasach. Do takich nie zrozumianych artystów należał np. Norwid, którego twórczość została odkryta dopiero na początku w. XX i odtąd zajmuje poczesne miejsce w panteonie poezji polskiej. Podobny był los utworów Stendhala, który za życia zupełnie nie był doceniony (poznali się na nim tylko nieliczni, m.in. Balzac). . Przez długie lata rozeszło się zaledwie kilkadziesiąt egzemplarzy jego powieści. Dopiero naturaliści odkryli w całej pełni doniosłość pisarstwa Stendhala. Został on uznany przez historię literatury za jednego z najwybitniejszych powieściopisarzy europejskich w. XIX. Poeta francuski żyjący w drugiej połowie tegoż wieku comte de Lautrćamont (Isidote Ducasse), autor Śpiewów Maldorora, nie był znany nikomu ?e współczesnych. Utwory jego, odkryte przez Apollinaire a na; P”* . ubiegłego i bieżącego stulecia, wywarły jednak nlezwy ^e

.    poezji francuskiej, zwłaszcza nadrealistycznej. Przykłady tego

.    . ^nio^na by długo mnożyć. Oczywiście miarą wartości takich dzieł

jest opinia współczesnych, lecz późniejsze znaczenie i siła oddziaływania na literaturę i życie społeczne.

Niekiedy dzieła literackie nastawione są na oddziaływanie wychowawcze analogiczne do tego, jakie jest udziałem publicystyki czy retoryki. Autorzy ich propagują normy postępowania, ideały i postulaty, które mają na odbiorców wpłynąć tak, jak wpływa artykuł w gazecie czy traktat publicystyczny. Normy te i postulaty zazwyczaj biorą początek z pewnych systemów ideologicznych. Utwór literacki pełni wówczas takie same funkcje jak ideologia, natomiast to, co jest dla literatury specyficzne: zdolność oddziaływania na odbiorców artystycznym obrazem świata przedstawionego, który sam w sobie jest wzorem pewnych postaw i dążeń — schodzi na plan dalszy. Obraz artystyczny ma wtedy jedynie wartość przykładu potwierdzającego założoną przez pisarza tezę ideologiczną. Ma charakter wyłącznie ilustracyjny. W utworach takich idea jest niejednokrotnie wyłożona w komentarzu autorskim, poza konstrukcją przedstawionego świata. Odczuwamy wówczas wyraźną dwoistość dzieła: z jednej strony zawartość ideową, a z drugiej — obraz mający ją potwierdzić lub jej zaprzeczyć. Siła oddziaływania norm moralnych i światopoglądowych jest w takich dziełach zmniejszona o cały obszar działania estetycznego.

Przykłady utworów tak realizujących swoją funkcję wychowawczą nietrudno znaleźć w dziejach literatury. Zalicza się do nich tzw. literatura tendencyjna lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia w Polsce, a także pojawiające się u nas w Jatach 1949—1954 utwory schematyczne wyrosłe z wysoce abstrakcyjnych postulatów realizmu socjalistycznego. W zamierzeniach twórców takich utworów tkwi dążenie do oddziaływania bezpośredniego, natychmiastowego, do rozstrzygnięć, które przemawiałyby jako doraźne hasła ideologiczne czy polityczne.

O sile oddziaływania konkretnych dzieł literackich decyduje w dużej mierze stopień zaangażowania intelektualnego. i emocjonalnego ich twórców w podstawowe idee czasów, w których żyją. Walcząc z tymi ideami lub jednocząc się z nimi i wyrażając je w swoich dziełach, pisarze uczestniczą w wytyczaniu kierunków rozwoju społeczno-kultural-■ttgo. ich utwory zaś stają się aktywnym instrumentem przekształcania ⁰ aó, postaw i poglądów ludzi. Często dzieła literackie dopełniają

5— Zaryitc “ literatury