72,73

składający w drukarni tekst Nowej Heloizy Rousseau zalewali się łzami, czytając dzieje nieszczęśliwych kochanków, gdy tymczasem na dzisiejszym odbiorcy historia ta nie wywiera już tak wielkiego wrażenia. Słynny kicz powieściowy Trędowata Mniszkówny wzrusza do łez prymitywnych odbiorców i cieszy się wśród nich do dnia dzisiejszego dużym powodzeniem, natomiast czytelnikowi mającemu choćby elementarną kulturę literacką utwór ten wydaje się śmieszny i bezwartościowy. Takie czy inne stanowisko wobec dzieła jest społecznie zdeterminowane, pozostaje zawsze w określonym stosunku do upodobań i poglądów zbiorowości, w obrębie której dany czytelnik żyje.

Istnieje szereg czynników sprawiających, że indywidualne akty konkretyzacji estetyczno-ideowej dzieł są do siebie podobne, jak gdyby społecznie uzgodnione. Między innymi ma na to wpływ krytyka literacka. Jest ona pośrednikiem między twórcą a społecznością odbiorców. Wydając opinie o dziele, dokonując jego interpretacji, proponując takie czy inne zrozumienie jego treści i estetycznych walorów, krytyka literacka wpływa na ujednolicenie stanowisk odbiorców. Można powiedzieć, że oddziałuje — przynajmniej w pewnym zakresie — na uspołecznienie szeregu indywidualnych aktów konkretyzacji.

Bywa niejednokrotnie i tak, że powstawaniu pewnych ujednoliconych przeżyć, opinii i ocen odbiorców sprzyja adaptacja, np. filmowa czy teatralna. Przykładem może tu być słynna przeróbka filmowa Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego dokonana przez Andrzeja Wajdę, która w dużym stopniu wpłynęła na ustalenie sposobu rozumienia tej powieści, skierowała jak gdyby wyobraźnię odbiorców na określone tory. Film z racji swej wizualności ma dużą możliwość narzucania odbiorcom określonego typu konkretyzacji.

W szczególnej sytuacji, odmiennej od innych dzieł literackich, znajdują się utwory dramatyczne, które uzyskują realizację teatralną. W sferę stosunków między twórcą a czytelnikiem realizujących się poprzez dzieło wchodzi jeszcze jeden element pośredniczący — teatr, a więc koncepcja reżysera, inscenizacja i aktorzy. Jest to sytuacja częściowo analogiczna do tej, w jakiej znajduje się utwór muzyczny, który także dociera do słuchaczy poprzez określoną interpretację solistów czy orkiestry. Podobnie jak w wypadku adaptacji filmowej dzieło dramatyczne ulega podwójnej konkretyzacji: jedną jest konkretyzacja reżysera utrwalona w przedstawieniu teatralnym, drugą zaś — konkretyzacja widza, dla której podstawę stanowi właśnie owo przedstawienie. Nie zawsze jest to jedyna podstawa, widz bowiem mógł już uprzednio czytać oglądany dramat i mieć ustalone wyobrażenie i pogląd na jego temat. W tym wypadku jest on niejako uodporniony na wizję sceniczną, niekiedy wręcz nie może na nią przystać, kiedy jest skłócona z jego własną. Widz nie znający uprzednio tekstu dramatu jest bardziej uległy wobec konkretyzacji utrwalonej w przedstawieniu.

*

* *

Fakt, że dzieło literackie pełną i określoną postać uzyskuje dopiero w zetknięciu ze świadomością odbiorcy, w procesie konkretyzacji este-tyczno-idowej, decyduje o tym, że dzieło to może zachować wartość dla ludzi żyjących w różnych czasach i w różnych kręgach społeczno-kulturalnych. Będąc tworem humanistycznym, który wymaga „dopełnień” i określeń ze strony odbiorcy, dzieło literackie może żyć w czasie, zachowując wciąż „aktualność”. Może być coraz to na nowo odczytywane i konkretyzowane i każdorazowo ujawniać nowe znaczenia i nie odkryte uprzednio uroki. Na tym polega mechanizm trwałych wartości utworu literackiego, o których już wyżej mówiliśmy.

Dzieło literackie istnieje i funkcjonuje w historii za pośrednictwem różnorodnych i zmiennych konkretyzacji estetyczno-ideowych. Konkretyzacja estetyczno-ideowa jest jak gdyby głosem czytelnika w „dialogu” z twórcą. Dzieło literackie należy zawsze rozumieć jako element szerszego zjawiska kulturalnego, w którym jest ono nierozdzielnie złączone z jednej strony z osobą twórcy, z drugiej — z osobą odbiorcy. Funkcje utworu literackiego realizują się tylko w warunkach społecznego kontaktu, który zachodzi poprzez ten utwór między twórcą a czytelnikiem.