76,77

prawideł gramatycznych, systemu słownikowo-semantycznego oraz z określonych zasad składni. W każdej wypowiedzi da się wyodrębnić to, o czym ta wypowiedź powiadamia (jej przedmiot, na który wskazują znaczenia słów), i to — jak ona powiadamia (porządek znaków i znaczeń), a więc: zawartość i kształt. Powiada się zwykle, że owa zawartość to — treść przekazu, a jego kształt, czy też układ to — forma. W takim najogólniejszym, a równocześnie najbardziej potocznym sensie tych terminów można mówić o treści i formie każdej wypowiedzi językowej, niezależnie od tego, czy będzie nią jedno słowo, czy wielozdaniowy tekst, czy będzie nią naukowa definicja, książka telefoniczna, mowa obrońcy sądowego, czy dzieło literackie.

Oczywiście, trzeba pamiętać, że rozróżnienie obu tych sfer jest tylko zabiegiem analitycznym, w rzeczywistości bowiem treść i forma wszelkiej wypowiedzi stanowią nierozdzielną jedność. Nie można sobie wyobrazić żadnej treści, która wystąpiłaby poza jakąś formą, ani formy wypowiedzi, która nie sugerowałaby jakiejś treści. Forma jest po prostu sposobem istnienia treści, sposobem jej przekazywania na linii: mówiący (piszący) — odbiorca.

Wzajemne stosunki treści i formy w utworze literackim są znacznie bardziej złożone niż w jakimkolwiek innym rodzaju wypowiedzi. Wynika to z dwóch powodów. Po pierwsze — działanie funkcji estetycznej wprowadza do wypowiedzi szczególnie intensywne uporządkowanie materiału językowego, które ma — zwłaszcza w poezji — samodzielną wartość jako twór „nieprzezroczysty” dla przedmiotu wypowiedzi, sam w sobie ściągający uwagę czytelnika. Po wtóre — utwór literacki nie odtwarza jakiegoś gotowego, ukształtowanego już stanu rzeczy, który użyczałby treści takiego utworu swojego uporządkowania. Przeciwnie, przedstawiane w dziele zjawiska podlegają organizacji dopiero w toku jego narastania; w nim dopiero stają się treścią uformowaną we wszystkich jej elementach. Jeśli np. opowiadamy komuś zdarzenie, którego byliśmy świadkami, to zawartość naszej wypowiedzi jest już w jakimś stopniu uprzednio uładzona przez rzeczywisty przebieg tego zdarzenia. Podobnie dzieje się np. w opisie geograficznym, relacji historycznej czy sprawozdaniu sportowym. Natomiast w utworze literackim zawartość powstaje w wyniku celowych posunięć konstrukcyjnych pisarza, jest jego tworem podobnie jak kształt językowy. Widzimy więc, że forma dzieła literackiego odznacza się dwoistością: jest zarówno osiągniętym przez pisarza kształtem materiału językowego (relacja: forma — tworzywo), jak też wypracowanym przez niego kształtem tego, co przedstawione w dziele (relacja: forma — treść). Pierwszy porządek określać będziemy jako styl dzieła literackiego, drugi jako kompozycję dzieła¹.

3. STYL 1 KOMPOZYCJA UTWORU

Styl — w tym rozumieniu — obejmuje wszystkie relacje pomiędzy jednostkami językowymi w obrębie pojedynczej wypowiedzi literackiej. A więc — organizację brzmieniową (zwłaszcza w utworach wierszowanych): instrumentację i rytmizację; stosunki składniowo-intonacyjne; zasób słownictwa i stosunki między jego różnymi rodzajami; układ wyższych jednostek stylistycznych, takich jak narracja, dialog czy monolog liryczny, oraz ich powiązania w ramach nadrzędnej całości.

Natomiast kompozycja utworu to system stosunków zachodzących w obszarze treści. Nie wszystkie jednak elementy treści objęte są w równym stopniu działaniem kompozycji. Ogarnia ona przede wszystkim sferę fikcyjnego świata przedstawionego utworu, poza jej ramami mogą natomiast znajdować się np. pewne autorskie przekonania ideowe wypowiedziane bezpośrednio, jak gdyby „obok” świata przedstawionego. Treść dzieła ma różne stany skupienia, może nie być jednakowo zorganizowana na całej swojej przestrzeni. To, co nazywamy światem przedstawionym utworu, jest jej ośrodkiem, stanem najwyższego skupienia. Kompozycja stanowi wykładnik hierarchicznego uporządkowania składników treści, oddziela w niej to, co związane i scalone, od tego, co rozproszone i swobodne. Spełnia ona na tym poziomie struktury dzieła rolę analogiczną do stylu na poziomie znaków językowych. I tu, i tam bowiem mamy do czynienia z pewnym układem elementów, który poddany został określonym zasadom konstrukcyjnym przyjętym przez pisarza.

Nie możemy jednak uważać, że zasady rządzące stylem utworu i zasady rządzące kompozycją są od siebie zupełnie niezależne. Porządek językowy dzieła to układ jednostek znaczących. Ustalając przyległość słów, zdań czy większych całości językowych, pisarz tworzy jakąś konstrukcję znaczeniowy, w obrębie której sensy słów i ich zespołów sumują się, precyzują nawzajem, reinterpretują itd. Treść utworu, wraz

77

1

Szczegółowe omówienie tych kategorii znajdzie czytelnik w dalszych rozdziałach książki. Niniejszy rozdział ma za zadanie tylko wprowadzić i z grubsza usystematyzować główne pojęcia z zakresu struktury dzieła literackiego.