80,81

/

zasób budulca nazywać będziemy materiałem tematycznym (izieła.

0    ile temat utworu (i szerzej: świat przedstawiony) jest tworem zindywidualizowanym, jednorazowym, istniejącym w tej właśnie i tylko w tej strukturze literackiej, o tyle materiał tematyczny może stanowić pole wspólne dla wielu literackich przedsięwzięć. Historię Prometeusza odnajdujemy w bardzo wielu utworach epickich i dramatycznych. Tym samym — przynajmniej w pewnym zakresie — materiałem tematycznym posłużyli się Kraszewski i Sienkiewicz, pisząc — jeden i drugi — powieści pt. Krzyżacy.

Świat przedstawiony ma zasadniczo różny charakter w utworach epickich i dramatycznych z jednej strony, a w lirycznych z drugiej.

W dziele epickim czy dramatycznym główną (choć oczywiście nie wyłączną ani jedyną) formą świata przedstawionego jest fabuła, czyli uformowany jako szereg przyczynowo-skutkowy (lub kilka takich szeregów wzajem powiązanych) układ zdarzeń rozwijających się w czasie

1    składających się łącznie na koleje życiowe bohatera lub kilku bohaterów. Jednostką podrzędną wobec fabuły jest wątek, czyli ciąg zdarzeń dotyczących jakiejś określonej' postaci. Fabuła może być układem jedno-wątkowym (np. w noweli, a także często w utworach dramatycznych) bądź zespołem wątków, mającym hierarchiczną łub paralelną organizację (przede wszystkim w powieści)¹.

Innego typu świat przedstawiony zawiera się w utworze lirycznym, gdzie różny jest i rodzaj dominujących motywów, i sposoby ich wiązania². Choć w świecie przedstawionym wypowiedzi lirycznej pojawiają się składniki właściwe kompozycji fabularnej, to przecież nie one odgrywają tu zazwyczaj pierwszoplanową rolę. Najwyżej tylko towarzyszą motywom innym: przeżyciom, myślom i refleksjom konkretnej jednostki. Konkretnej — w sensie literackim, trudno byłoby bowiem utrzymywać, że są to rzeczywiste wzruszenia lub przekonania autora utworu albo że stanowią one elementy życia wewnętrznego jakiejś innej rzeczywistej i określonej postaci. Nawet jeśli miały swoje źródło w przeżyciach autora, to utrwalone w słowie poetyckim, poddane działaniu kompozycji, oderwały się od niego, stały się motywami, składnikami świata rodzącego się w utworze, przeżyciami „kogoś”, jakiejś fikcyjnej osobowości ukształtowanej w wypowiedzi. Utwór liryczny nie jest zapisem rzeczywistych uczuć czy myśli, lecz raczej ich konstrukcją, zorganizowaniem według zasad pewnego wzorca lirycznego. Ów wzorzec liryczny — to skrystalizowana w danym utworze koncepcja przeżywania, proponowana niejako przez autora czytelnikom. Spełnia on analogiczną rolę kompozycyjną jak np. schemat fabularny w powieści czy komedii; integruje świat przedstawiony utworu lirycznego, ustalając reguły porządkowania i wiązania jego cząstek składowych, motywów.

W świecie przedstawionym utworu literackiego zawarte są nie tylko tak lub inaczej ułożone zdarzenia, przedmioty czy przeżycia. Jest tu każdorazowo obecny także ktoś, kto o tych zdarzeniach nas informuje lub kto owe przeżycia wyraża. Ktoś, za czyją sprawą ów świat w ogóle powstaje i rozwija się. Tę osobę, która jest twórcą przedstawionego świata i która równocześnie sama jest w takim czy innym stopniu w dziele zaprezentowana, nazywamy podmiotem literackim (lub podmiotem dzieła literackiego).

Podmiotu literackiego nie należy utożsamiać z twórcą dzieła (z autorem). Autor jest konkretną jednostką, żyjącą w określonych warunkach życiowych. Jest on członkiem jakiejś zbiorowości, pozostaje w rozlicznych stosunkach ze środowiskiem, jest uwikłany w wielorakie związki ze społeczeństwem. Jego społeczna rola polega na tym, że jest on twórcą określonych wartości kulturalnych, że na podstawie istniejącego dorobku kulturalnego danej zbiorowości tworzy nowe warości skrystalizowane w dziele literackim. Autor jest podmiotem czynności twórczych, w wyniku których powstaje przedmiot estetyczny: dzieło, literackie. Jako podmiot czynności twórczych, jako „osoba pisarza”, jest on powiązany z własnym dziełem rozlicznymi stosunkami, ale nie jest jego składnikiem, pozostaje poza dziełem, w świecie realnym.

Podmiot literacki natomiast, podobnie jak inne elementy świata przedstawionego, jest postacią skonstruowaną w dziele, tworem semantycznym, kształtującym się stopniowo w toku narastania wypowiedzi. Oczywiście, stosunek podmiotu literackiego do autora może być pod wieloma względami analogiczny do stosunku, jaki zachodzi np. między fikcją fabularną a światem realnym. W pewnych wypadkach jest on niewątpliwie osobą skonstruowaną z elementów właściwych osobowości pisarza, ale elementy takie zostają w szczególny sposób wyselekcjonowane i wprowadzone w nowe związki, dające w rezultacie całość niesprowadzal-ną do znanego skądinąd życiowego pierwowzoru, osobowość fikcyjną. W utworze epickim występuje ona jako narrator, w utworze lirycznym

6 — Zarys teorii literatury 8t

1

   Szerzej o tych sprawach będzie mowa w rozdziałach poświęconych epice i dramatowi-

2

   Sprawy te są obszernie omówione w rozdziale o liryce.