Bilinkiewicz
8

Zachowanie ujawniające się w toku życiu osobnika bywa odziedziczone i nie podlega modyfikacjom. Taki sztywny program może wystarczyć nicieniom, które żyją we względnie ubogim i Małym środowisku. Bardziej złożone organizmy wciąż stają przed dylematem: kto jest łupem, a kto prześladowcą? Umiejętność dokonywania właściwego wyboru jest nabywana na drodze uczenia się.

I-rżeniem się nazywamy hardziej lub mniej trwale zmiany w zachowaniu, nahy wane pod wpływem doświadczenia. Zmiany te obejmują zarówno prymitywne modyfikacje, obserwowane u bezkręgowców, jak i złożone dyspozycje człowieka, np. gu*iy i uprzedzenia. Niektóre proste formy uczenia się. jak wdrukowanie, hubinmeja 1 warunkowanie klasyczne, są kojarzeniem nowego bodźca z odziedziczoną reakcją.

d*«ubam* tiwking oi.fer) służy wyeliminowaniu współmwodnicfwa i anarchii.

Cómi«wcm u zsuerząi lf/v się nic tylko / pr/ywilcjann. ule i z tułpowtedzialno.

vi tuj/r pjwMntm dofniiHiff.? samiec pierw ssy wychudzi na spi iikonic l^utU Małpa <d{*>wied/ulai /a pawude może przypłacić swoje obowiązki _tfhviA| wrzodową Podobote jcM u lodzi, człowiek nadmiernie obciążony stresem /jfuila na choroby p»yvfH'Minuiyczne.

Elementarne potrzeby biołosrie/nc są realizowane za pomocą połnidzenia tdkRSJitiych struktur mózgowych 1 wyzwolenia aktywmiści ukierunkowanej na rjsfx*A<yeme owych potrzeb. Mechanizmy le są nazywane popędami. Popędy mos*j być apeiyiywnc. czyli takie, które są motorem dążenia do bodźców p<v>r> wnych <pokarm, partner seksualny lub inni członkowie gnipy). i a wersyjne, czyli takie, które służą unikaniu czynników szkodliwych. Osobną kategorię stanowi Ciekawość 1 skłonność do manipulowania, czyli popęd eksploracyjny, służący opanowywaniu śiodowiska. Redukcja popędu jcsl odbierana jako wzmocnienie pozytywne, czyli nagroda, a ból i rozczarowanie — jako wzmocnienie negatywne, czyli kara. Struktury mózgu podtrzymujące mechanizmy dążenia i unikania noszą nazwę układu nagrody 1 kary.

Każde zachowanie jest dążeniem do redukcji popędów. Nawet zachowania odlegle od podstawowych biologicznych mechanizmów ochronnych, (akie jak fobia przed publicznym wygłaszaniem przemówień, wywodzą się ✓ popędu samozachowawczego, gdyż potępienie 1 ostracyzm także we współczesnej cywilizacji są zagrożeniem dla życia jednostki.

Popędy hamują się wzajemnie. Wobec niebezpieczeństwa popęd awersyjny okazuje się silniejszy niż popędy apetytywne Kolejka eJekiryc/nj miewa dla małpy większą silę przyciągania iiiz talerz 7 owocami. Popęd macierzyński może przewużyć popęd samozachowawczy.

Pobudzanie i zaspokajanie popędów* jest połączone z określonym stosunkiem do zjawisk, czyli emocjami. Subiektywnym przejawom emocji towarzyszy lokomocja (od odruchu orientacyjnego po wyładowanie ruchowe) oraz wzbudzenie wegetatywne. Wzrost ciśnienia krwi. tachykaidiu i przyspieszenie oddechu są wyrażeni gotowości do działania. Czasem emocje mogą wtórnie pełnić rolę popędu, należą więc do mechanizmów zapewniających przetrwanie. Lęk czyni czujnym, gniew umożliwia usuwanie przeszkód.

Wdrukowanie timpnnting) jest ustaleniem związku między wrodzoną skłonno-wrią do reagowania a określonym obiektem Wdrukowanie powstaje wyłącznic w określonej fazie rozwoju, w tzw okresie krytycznym. Typowy przykład wdrukowania stanowi podążanie piskląt za matką. Jest to mechanizm służący

Fizjologiczne podstawy czynnoiii psychicznych 35

afiliacji, tworzeniu się więzi rodzinnych i społecznych. Wdrukowaniu ulrgąil również i inne rodzaje zachowania. np. śpiew u niektórych pfaków. Na zasadzie wdrukowaniu jest nabywana mowa we wczesnym dzieciństwie.

Habilitacja (przyzwyczajenie) polega na zanikaniu wrodzonej reakcji na wielokrotnie powtarzany bodziec, po którym nic następuje wzmocnienie. Mechanizm ren służy eliminowaniu zbędnych informacji i sprzyja skupieniu uwagi Jest to najpospolitsza i prawdopodobnie najstarsza filogenetycznie forma uczenia -.i;. Hnbittiacju występuje nie tylko w przypadku bodźców obojętnych, ale i w pr/ypad-ku realnego niebezpieczeństwa. Jak twierdził Antoni Kępiński, właśnie dzięki habilitacji mogliśmy przetrwać walki na froncie 1 obozy zagłady, możemy lei poradzić sobie z chorobą i starością. Niezdolność do habilitacji jest zjawiskiem patologicznym, w przewlekłym lęku (gcneralizcd anzicty disnrdcr) każdy, nawet błahy bodziec jawi się jako źródło zagrożenia

Warunkowanie klasyczne (puwlownwskie) polega na ustaleniu związku między wrodzoną skłonnością do reagowania u sygnałem towarzyszącym celowi reakcji. Ihc/entacja bodźcu obojętnego (i/n. warunkowego, np. dźwięku metronomu) ze wzmocnieniem ftzn. z. bodźcem bezwarunkowym, np pokarmem) powoduje, że po pewnej liczbie skojarzeń reakcję bezwarunkową (ślinienie uę) wywołuje sam bodziec warunkowy. Kojarząc przykry bodnee bezwarunkowy, czyli karę. / bodźcem obojętnym, można wytworzyć eksperymentalnie lęk oczekiwania Różne doznania emocjonalne człowieka mogą być wyuczone w toku warunkowania klasycznego. Przykładem je*1 następujące doświadczenie.

Małemu chłopcu pokazywano białego szczura, który pierwotnie mc budził w nim lęku i pełnił rolę bodźca warunkowego. Gdy widni szczura zaczęto kojarzyć z przykrym hałasem (bodźcem bezwarunkowym), wówczas — po pewnej liczbie skojarzeń — chłopiec reagował lękiem i płaczem już na sam widok szczura. Później fobia ta uległa uogólnieniu, l/n. identyczną reakcję wywoływały bodźce zbliżone do bodźca warunkowego, np. kołnierz, futrzany.

W środowisku naturalnym nie zawsze można przewidzieć karę. Prezentacja wyłącznie wzmocnień negatywnych, bez sygnału ostrzegawczego, czyli eksperymentalne karanie bez powodu, wywołuje sensyts znoję. tzn. nadmierne reagowanie na każdy bodziec, aktywację mechanizmów obroon>ch i zwiększone wydzielanie przekaźników synaptycznych. U sciisyiyzowamch zwierząt dć-wiad-c żalnych stwierdza się zmiany morfologiczne w układzie nerwów>m w zakończeniach presynaptyeznych zwiększa się liczba 1 rozmiary aktywnych obszarów zawierających pęcherzyki synaptyczne. Scn»yty racja mo/c słu/yć jako motel przewlekłego lęku. A zatem ..nerwica jest to bagaż /łych doświadczeń”

Można się też wyuczyć nie tylko przystosowania, ale 1 niedostosowania. Na przykład zwiększenie krzepliwości krwi w chwili zagrożenia dobrze służyło przygotowaniu do walki przez 630 pokoleń, kmce — według V. T.ifflern — przeżyliśmy w jaskiniach. Dziś walka odbywa się raczej w kafkowskiej scenerii i lak nieadekwatna mobilizacja może »ię przyczyn*- wyłącznic do powstania zawału. Rozumowa adaptacja do zagrożeń jest. niestety, znacznie gorzej wykształcona. mieliśmy na jej wytworzenie tylko 150 pokoleń.

Rozpoznanie związku przyczynowego między faktami jest jednym / pod-stawi mych elementów uczenia wę 1 adaptacji. Jeśli nie można usiała.' logiki w ydarzeń, np. w zespole psychnorganicznyin. czasem w głuchocie albo w środowisku obcojęzycznym, to nie ma żadnej gwarancji bezpieczeństwa. Powstaje