CCF20111229005

8

Zmiany rozwojowe mają rozmaity charakter. Niekiedy przeciwstawia się zmiany ilościowe, polegające na wzrastaniu danej cechy lub grupy cech (np. zwiększanie się zakresu pamięci, zasobu słów i pojęć), zmianom jakościowym, w wyniku których jakaś funkcja lub właściwość zanika, a w jej miejsce pojawia się nowa, albo też następuje całkowite jej przekształcenie (np. zanika gaworzenie, gdy dziecko nauczy się mówić; obok uwagi mimowolnej wykształca się zdolność dowolnego skupiania uwagi na przedmiotach i zjawiskach). Niektóre zmiany tak w rozwoju fizycznym, jak i psychicznym mają jednocześnie charakter ilościowy i jakościowy. Należą do nich między innymi zmiany proporcji, to jest przekształcenia wzajemnych stosunków poszczególnych części w obrębie całości (np. proporcje głowy, tułowia i kończyn są inne u niemowlęcia, inne zaś u starszego dziecka; różne rodzaje aktywności zajmują w życiu dziecka więcej lub mniej miejsca i czasu zależnie od wieku).

Zmiany rozwojowe można rozpatrywać bądź to w zakresie jakiejś jednej cechy, funkcji lub sposobu zachowania (np. percepcji wzrokowej lub słuchowej, sprawności manualnej, pamięci krótkotrwałej lub długotrwałej), bądź też biorąc pod uwagę zespół właściwości tworzący sekwencję rozwojową (np. wyciąganie ręki ku przedmiotowi — chwytanie — manipulowanie obiektem; anomia — heteronomia — autonomia moralne). Analiza takich sekwencji wydaje się szczególnie ważna, gdyż pozwala zrozumieć związki zachodzące pomiędzy kolejnymi ogniwami procesów rozwojowych.

Związki te są różnorodne i można — korzystając z propozycji Flavella (1972) — wyliczyć ich co najmniej kilka, z tym że, naszym zdaniem, dotyczą one nie tylko sfery rozwoju procesów poznawczych, do której odnosił je autor. Tak więc: 1) związek dodawania polega na tym, że do wcześniejszych zdobyczy rozwojowych dołączają się nowe, uzupełniające je i wzbogacające; 2) dzięki różnicowaniu, uogólnianiu lub utrwalaniu funkcji i czynności psychicznych następuje ich m o d y f i k a-c j a; 3) nowe właściwości zastępują poprzednio ukształtowane (substytucja);

4)    izolowane pierwotnie czynności integrują się w całość zachowania (inkluzja);

5)    dany sposób zachowania stanowi ogniwo pośredniczące między zachowaniem wcześniejszym a późniejszym (mediacja). We wszystkich tych przypadkach wychowanie odgrywa często rolę pobudzającą zmiany rozwojowe lub nawet inicjującą i wyzwalającą pojawienie się poszczególnych ogniw sekwencji, choćby wskutek organizowania warunków sprzyjających procesom rozwojowym.

Rozwój psychiczny dziecka można zatem ujmować jako łańcuch procesów zachodzących w czasie i złożonych z wielu ogniw tworzących określone sekwencje. Mimo indywidualnych różnic między dziećmi co do szybkości i siły procesów rozwojowych, następstwo ogniw jest w zasadzie stałe. Innymi słowami, poszczególne stadia rozwojowe pojawiają się w jednakowej kolejności, chociaż trwają u danego dziecka dłużej lub krócej. Propozycję periodyzacji rozwoju psychicznego w okresie dzieciństwa przedstawimy później.

Stadia rozwoju dziecka

Wokół problemu stadialności psychicznego rozwoju człowieka toczyło się od dawna wiele sporów, których przyczyną była różnorodność stanowisk teoretycznych. Nie wdając się w tym miejscu w szczegóły, wyróżnimy dwa przeciwstawne sobie poglądy