CCI20081203009

74

zaproponować najprawdopodobniejsze brzmienie tekslu. Czyni to na własną odpowiedzialność, jako badacz najdokładniej tekst znający i najbliżej zżyty z autorem. Czyni to w myśl niepisanej zasady, że w tekście wydawanym nie może być nic, co by dla edytora było niezrozumiale. Postulat ten, oczywiście, nie zawsze daje się zrealizować: zdarzają się sytuacje, kiedy nie można zaproponować żadnej sensownej koniektury. Nie znaczy to jednak, że wolno go tracić z oczu w trakcie prac nad edycją. Konicktura musi być zawsze skomentowana: wątpliwość uzasadniona, a proponowana poprawka wsparta argumentacją.

Rodzaje błędów

Niezależnie od przyjętej klasyfikacji błędów - dla tekstologa i edytora podstawowym kryterium ich uporządkowania i interpretacji jest stosunek wersji błędnej do intencji twórczej autora. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić trzy grupy błędów, proponując dla każdej z nich odpowiednie postępowanie korygujące:

I. Błędy nieautorskie (drukarza; kopisty; redaktora lub edytora tekstu). Częstą przyczyną ich powstawania jest nieczytelność autorskich rękopisów przekazywanych do druku (w okresie, gdy podstawą druku w czasopiśmie lub w książce był rękopis). Ten typ błędów winien być poprawiany zawsze, jeśli tylko brzmienie poprawne jest możliwe do ustalenia. Błędy takie traktuje się jako oczywiste i poprawia bez informowania o tym czytelnika - chyba, że istnieją szczególne ku temu przyczyny. Jeśli nie można ustalić brzmienia właściwego - należy zaproponować konickturę lub przynajmniej zaznaczyć wątpliwość.

W Pieśni o Waligórze Jana Kasprowicza, w opisie górskiego pejzażu, jest między innymi dwuwiersz następujący:

Od szałasów w słońce piosnka płynie.

(w. 37-38)

Tak brzmi ów fragment w dwu przez autora kontrolowanych wydaniach: w tomiku Ballada o słoneczniku (Lwów 1908) i w Dziełach poetyckich (Lwów 1912). 1 tylko pierwodruk w „Tygodniku Ilustrowanym" (1904 nr 5) ma tu inne brzmienie: „A od strągi po rośnej dolinie”. Jest to brzmienie właściwe. „Strąga” to przenośne ogrodzenie dla owiec (stąd nazwa Doliny Strążyskiej). Komponuje się ona doskonale z sytuacją na hali i pasterskimi szałasami. Drukarz tomu Ballada o słoneczniku najwidoczniej nie znal tego słowa, autor w korektach Ballady i Dziel nie zauważył błędu. Przenosząc tekst z Ballady o słoneczniku (przyjętej za podstawę druku) do Pism zebranych Kasprowicza edytor zdecydował się na poprawkę. Pytanie jednak, czy rozpoznanie to jest słuszne i jaką argumentację można przedstawić dla uzasadnienia tej koniektury. Argumenty tu zastosowane są cztery: I) brzmienie w „Tygodniku Ilustrowanym ; 2) mało prawdopodobne użycie przez autora wyrazu „struga” na oznaczenie górskiego potoku, „struga" bowiem kojarzy się raczej z łagodnie płynącym strumykiem nizinnym; 3) stara zasada edytorska leclio diffici-lior - leclio melior („lekcja trudniejsza - to lekcja lepsza"), która mówi. że często drukarz lub kopista zmienia brzmienie wyrazu mu nieznane („trudniejsze") na znane (..łatwiejsze"), traktując owo nieznane jako błędne; że więc w sytuacji, gdy konkurują ze sobą dwie formy: „struga" i „strąga", domniemanie błędu obciąża tę z nich, która jest powszechniejsza -rzadsza jest najprawdopodobniej poprawna; 3) w tym samym utworze, w obydwu wymienionych przekazach, występuje „strąga" w innym miejscu (w. 140). W tej sytuacji edytor wprowadził poprawkę „struga" na „strąga", decyzję swoją komentując w omówieniu podstawy druku.

Innym typem nieautorskich zniekształceń tekstu są świadomie wprowadzane zmiany - wśród nich opustki lub uzupełnienia dokonywane przez osoby obce (wydawcę, kopistę, drukarza, cenzora). Na określenie dopisków w tekście przyjęły się w tradycji edytorskiej terminy: amplifi-kacja tekstu (z łac. amplificare rozszerzać) oraz interpolacja (inlerpo-tarę - przerabiać)²¹. Często tak zniekształcone teksty funkcjonowały w odbiorze czytelniczym jako autentyczne, przyczyniając się do utrwalenia odpowiednio wyretuszowanego obrazu dzieła i autora. Zauważone przez edytora - podlegają, oczywiście, korekcie.

2. Błędy autorskie.

a). Wynikające z nieuwagi zapisu: typu lapsus calami (w rękopisie) bądź stanowiące wynik przeoczenia korekty autorskiej. Zarówno pierwsze, jak i drugie nic wynikają ze świadomego zamiaru twórczego, nie są rezultatem tego, co określa się jako intencję twórczą autora. Z reguły są