DSC02243

nych odcinkach czasowych na lekcji (podzielonej przez ogół uczniów w klasie). W podobny sposób można by określić wskaźnik bierności uczniów lub wskaźnik aktywności werbalnej nauczyciela czy reż wskaźnik identyfikacji uczniów ze swą szkołą. Wskaźnikami identyfikacji tego rodzaju mogłyby być np. systematyczne uczęszczanie przez ucznia do szkoły, chętny i aktywny udział w lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, pozytywny stosunek do nauczycieli itp.

Wskaźnik definicyjny spełnia swą funkcję tym lepiej, im bardziej staranna i dostatecznie pogłębiona jest definicja wskazywanego przez niego zjawiska. W wielu wypadkach nie jest jednak dostatecznie jasne, czy dana definicja rzeczywiście w pełni oddaje znaczenie definiowanego terminu. Niemniej badając określone zjawisko - zgodnie z podaną uprzednio jego definicją - łatwo sprawdzić, czy badacz mieści się w zakresie badanego zjawiska, czy nie zawęża go lub też czy nie wybiega poza jego zakres. Pod tym względem dobrym wzorem dla tego rodzaju definicji mogą być definicje operacyjne (por. M. Przelęcki, 1955).

Wśród wskaźników definicyjnych wyróżnia się na ogół dwie ich kategorie. Do pierwszej zalicza się te, które „definiują nam pewne zespoły zjawisk, zdarzeń czy zachowań bezpośrednio obserwowalnych” (S. Nowak, 1965a, s. 251). Do drugiej natomiast takie wskaźniki, które „definiują nam dyspozycje do takich zachowań czy występowanie odpowiednich zdarzeń, jeśli dyspozycja znaczy jedynie tyle, co częste pojawianie się czy też pojawianie się w określonych okolicznościach określonej właściwości czy zachowania” (S. Nowak, 1965a, s. 251). Pierwsza kategoria wskaźników definicyjnych odnosi się do pewnych aktualnych cech jednostek ludzkich lub ich grup, druga wyraża pewne możliwości tych jednostek lub grup, aktualizowane w ściśle określonych sytuacjach i warunkach. Oczywiście wskaźniki drugiej kategorii są znacznie trudniejsze do zaprogramowania. W badaniach pedagogicznych dotyczą one często przewidywania zachowania się uczniów w przyszłości, ich zdolności do pokonywania napotykanych w życiu trudności, sposobu wykonywania obranego przez nich lub doradzanego im zawodu itp.

Zapoznając się ze wskaźnikami definicyjnymi, warto również podkreślić, że są one nader często stosowane w badaniach pedagogicznych. W każdym razie stosowanie ich zapewnia dalszy rozwój pedagogiki jako nauki w dużo większym stopniu niż odwoływanie się li tylko do wskaźników empirycznych. Korzyści stąd wynikające są bezsporne, zwłaszcza wtedy, kiedy stosowane w badaniach wskaźniki definicyjne nie wynikają jedynie z cząstkowej definicji badanego zjawiska, ale z definicji - jak już wspomniano - wyczerpującej możliwie szeroko jego cechy, czyli uwzględniającej wszystkie prawie desygnary interesującego nas pojęcia.

Wskaźniki inferencyjne

Wskaźniki inferencyjne, jako ostatnia kategoria wymienionych wyżej wskaźników, odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk. Pod pierwszym względem różnią się istotnie od

148 Rozdział VI. Zmienne, wskaźniki i typy badań pedagogicznych

wskaźników empirycznych, a pod drugim od wskaźników definicyjnych. Wskaźniki inferencyjne dotyczą ukrytych hipotetycznych zmiennych, które wprawdzie są nieobserwowalne, ale posiadają osobliwą „realność” i wiele obserwowalnych następstw (S. Nowak, 1965a, s. 253). Do zmiennych tych, czyli objętych badaniami zjawisk, należą scharakteryzowane wyżej konsrrukry hipotetyczne.

Dobieranie wskaźników inferencyjnych do zjawisk nicobscrwowalnych, których definicje nie pozwalają na ustalenie szukanych wskaźników, następuje najczęściej przez odwołanie się do teorii tych zjawisk. Tak na przykład badając zjawisko frustracji u uczniów lub nauczycieli, dużo łatwiej znaleźć jej wskaźniki na podstawie teorii J. Dollarda (J. Dollard i inni, 1939), niż polegać wyłącznie na własnym wyczuciu i intuicji. Według tej teorii bezpośrednim skutkiem frustracji jest agresja. Wobec tego można założyć - oczywiście przy dostatecznym uargu-mentowaniu słuszności teorii J. Dollarda - że przynajmniej jednym ważnym symptomem frustracji u uczniów i nauczycieli jest przejawiana przez nich agresywność. Warto by również w toku ustalania wskaźników frustracji rozważyć teorię frustracji, dotyczących jej skutków w postaci wielu mechanizmów obronnych, jak kompensacja, racjonalizacja, identyfikacja i inne (por. E. R. Hilgard, 1972, s. 755-765). W tym wypadku wskaźników frustracji można by szukać w obrębie poszczególnych mechanizmów obronnych. Nie jest to jednak sprawa prosu, jak mogłoby się wydawać. Każdy mechanizm obronny jest bowiem konstruktem hipotetycznym, podobnie jak pojęcie frustracji, stąd też mechanizm obronny, jako taki, nie jest i nie może być jej wskaźnikiem. Wobec tego zachodzi konieczność szukania w obrębie mechanizmów obronnych wskaźników o korektach behawioralnych, czyli dostępnych w bezpośredniej obserwacji.

Podczas badań pedagogicznych niesłychanie ważną rolę w dobieraniu wskaźników inferencyjnych odgrywają teorie psychologiczne. Na przykład w badaniu motywacji uczenia się w ustalaniu wskaźników przydatne okazują się zarówno teorie motywacji, jak i teorie uczenia się. Natomiast w wypadku badania efektywności procesu nauczania i wychowania nieocenioną wartość w poszukiwaniu wskaźników inferencyjnych mają różnego rodzaju teorie zachowania się, takie jak: teoria J. Watsona, K. Lewina, G. C. Homansa i innych (por. C. S. Hall, G. Lindzey, 1998; J. Kozielecki, 1998; A. Malewski, 1964; Z. Skórny, 1972; T. Tomaszewski, 1998). Podobnie w badaniu różnego rodzaju innych zjawisk, którymi interesuje się pedagogika wydatną pomoc w znalezieniu właściwych obserwowalnych wskaźników tych zjawisk mogą stanowić dotychczasowe teorie, dotyczące ich bezpośrednio lub pośrednio.

W niektórych badaniach pedagogicznych może się okazać, że brak jakiejkolwiek sensownej teorii psychologicznej, pedagogicznej czy socjologicznej. W takiej sytuacji badacz może polegać wyłącznie na własnej ocenie badanego zjawiska, w czym może mu pomóc nie tylko jego dotychczasowe doświadczenie, lecz także wzmożona obserwacja różnych faktów lub zdarzeń pozostających w ścisłym związku z badanym zjawiskiem. Na przykład w ustalaniu wskaźników inferencyjnych

3. Podział wskaźników 149