DSC02261

nynii. Ponadto razem ze zmiennymi zależnymi i niezależnymi wymieniane są na ogół również zmienne pośredniczące (interweniujące). Nazywane są niekiedy zmiennymi niezależnymi-zakłócający-mi. Są nimi czynniki wpływające pośrednio zarówno na zmienne zależne, jak i niezależne. Służą dodatkowemu wyjaśnieniu współzależności występujących między tymi zmiennymi. Zwracają uwagę na inne ważne, choć nieuwzględnione w badaniach, czynniki wpływające na zmienną zależną. Bardzo dobry przykład zmiennej pośredniczącej podał M. Łobocki (za K. Mollenhauerem i Ch. Rittel-meyerem): [...] przykładem zmiennej pośredniczącej może być przypuszczenie, że to nie tyle czytanie co wieczór dziecku choremu opowiadań (uznane w badaniach za zmienną niezależną) wpływa na nie uspokajająco (co uchodziło za zmienną zależną), ile sama obecność przy nim osoby czytającej'⁶³.

Oprócz wyżej przytoczonych klasyfikacji zmiennych można spotkać jeszcze inne, mniej rozpowszechnione podziały. M. Bunge wyróżnił np. zmienne obserwowałne i nieobserwowalne¹. J. Brzeziński wymienia zmienne ciągłe i zmienne dyskretne: Zmienna jest ciągła, jeśli zbiór jej wartości tworzy continuum i jeżeli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej możliwe jest znalezienie trzeciej wartości'². Przykładem takiej zmiennej mogą być wzrost, średnia ocen itp., natomiast [...] jeśli pomiędzy dwiema sąsiednimi wartościami zmiennej nie występuje trzecia wartość, to jest to zmienna dyskretna³. Przykładem takiej zmiennej są płeć, wykształcenie itp. Oprócz tego podziału J. Brzeziński wyróżnia jeszcze zmienne niezależne główne i zmienne niezależne uboczne oraz zmienne niezależne uniwersalne i zmienne niezależne okazjonalne⁴. Natomiast M. Łobocki wymienia jeszcze zmienne ilościowe i jakościowe. Zmienne ilościowe przybierają bądź to postać zmiennych porządkowych, bądź interwałowych lub ilorazowych'⁶*. Oznacza to, że zmienne te podlegają pomiarowi w skali porządkowej (np. poziom osiągnięć szkolnych, poziom wykształcenia, poziom samooceny itp.) lub w skali interwałowej albo ilorazowej (np. iloraz inteligencji, poziom przystosowania i nieprzystosowania społecznego itp.). Zmienne jakościowe są mierzone za pomocą skali nominalnej. Czasem z tego powodu nazywane są również zmiennymi nominalnymi. Przykładem takich zmiennych mogą być np. płeć, wyznanie, miejsce zamieszkania, wiek, stan rodzinny itp. Ustalenie zmiennych jest najbardziej użyteczne w badaniach relacji (zależności) między zmiennymi oraz w badaniach o charakterze przyczynowo-skutkowym.

Na ustalaniu zmiennych nie kończy się uszczegółowienie problemów badawczych. Kolejnym etapem tej procedury jest określanie wskaźników dla zmiennych, bez których trudna lub wręcz niemożliwa byłaby weryfikacja przyjętych hipotez badawczych. Wskaźnik, jak sugeruje nazwa, powinien wskazywać coś, co da się zaobserwować. W opracowaniach metodologicznych najczęściej cytowaną jest definicja S. Nowaka, według którego [...]^wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy lakie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bezwyjątkowy lub z określonym choćby wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwemj określić, iż zaszło zjawisko Zj. To samo rozumienie w odniesieniu, nie do zjawisk, lecz do cećn posiadanych przez jakiś przedmiot przyjmuje następujące brzmienie: [...] cecha W jest wskaźnikiem posiadania cechy Z przez przedmiot X, jeśli na podstawie tego, iż przedmiot ten posiada cechę W możemy orzec, iż posiada on cechę Z⁵. W badaniach pedagogicznych wskaźnikiem osiągnięć szkolnych (jako zmiennej) są np. uzyskiwane przez uczniów oceny, wskaźnikiem nieprzystosowania społecznego ucznia mogą być słabe oceny ze sprawowania itp.

Wyjaśniając istotę wskaźników trzeba sobie uświadamiać to, że w rzeczywistości każda wartość charakteryzująca daną zmienną pełni funkcję wskaźnika, a mimo to nie nazywa się jej wskaźni-

83

1

Ibid., s. 135.

'** Cyt za J. Sztumski: P. cii., s. 61.

2

J. Brzeziński: Elementy metodologii.... op. cit, s. 22.

Ibid.

3

Ibid., s. 25.

4

^IM M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s. 136.

5

^IM Metody badań socjologicznych. Op. cii., s. 202.

^IW Ibid., s. 202-203.