DSC02284

5.2. Rodzaje zmiennych

a) Zmienne zależne i niezależne

Najbardziej przydatny z punktu widzenia badań naukowych, w tym także i pedagogicznych jest podział zmiennych na zmienne zależne, zmienne niezależne i pośredniczące.

Zmienna, za pomocą której badacz chce wyjaśnić zmiany w wartościach zmiennej zależnej nazywany zmienną niezależną. Zmienną niezależną jest ta, która wyjaśnia badane zjawisko i która powoduje zmiany w wartościach zmiennych zależnych. Jest zakładaną przyczyną zmian wartości zmiennej zależnej. Uchodzi za przyczynę zmiennej zależnej, która jest jej skutkiem.

Zmienne, której wartości liczbowe oddziałują na zmienną zależną, powodując w niej określone zmiany, noszą nazwę zmiennych niezależnych „x”.

Zmiennymi niezależnymi w badaniach pedagogicznych są wszelkiego rodzaju zjawiska bezpośrednio bądź pośrednio wpływające na proces kształcenia i wychowania. Można je podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwszą stanowią wszelkie zjawiska intencjonalnie wprowadzone do procesu edukacyjnego. Drugie to wszelkie czynniki występujące niezależnie od zmiennych grupy pierwszej. Do intencjonalnych zmiennych niezależnych (Z_nf) można zaliczyć m.in.: organizację działalności wychowawczej, stosowane metody pracy, sposoby wychowania, programy nauczania, podręczniki, sposoby i formy motywowania uczniów, nagradzania, karania, wykorzystywania pomocy dydaktycznych. Zmiennymi niezależnymi w grupie drugiej, nazywanymi za H. Muszyńskim zmiennymi wychowawczo niezależnymi, (Z„_B.)są: pleć badanych, wiek, pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania, warunki materialne rodziny, wpływ grupy rówieśniczej, uzdolnienia, czyli te działania natury pedagogicznej, których celem jest spowodowanie określonych skutków w rozwoju umysłowym, społecznym, fizycznym, psychicznym dzieci i młodzieży.

Zmienne niezależne określają szczegółowiej charakter oddziaływań, które wpływają na zamierzone wyniki wychowania. Mają one zawsze charakter domyślny lub domniemywany. Ich sens określa hipoteza robocza, wskazując na relacje przyczynowo-skutkowe między zmiennymi niezależnymi i zależnymi. Zmienne niezależne oddziałują na zmienną zależną z różną siłą. Jedne silniej, inne słabiej. Te, które najsilniej oddziaływują na zmienną zależną, nazywamy zmiennymi niezależnymi - głównymi, zaś te, które oddziałują słabiej, nazywamy zmiennymi niezależnymi - ubocznymi (J. Brzeziński 1997, s. 190).

Zmienne, które badacz chce wyjaśnić, nazywamy zmienną zależną. Są nimi bezpośrednie lub pośrednie skutki oddziaływania zmiennych niezależnych. Są to zjawiska, które badacz wyjaśnia, a jednocześnie tymi wartościami, których badacz poszukuje.

Zmienna, która jest przedmiotem badania i której wartości liczbowe rosną bądź maleją pod wpływem działania zmiennej niezależnej „X” określamy zmienną zależną,,Y”.

W matematyce zmienna zależna to ta, która umieszczona jest po lewej stronie równania. Jeżeli np. pytamy „Czy poziom aspiracji edukacyjnych uczniów zależy od „poziomu osiągnięć uczniów w nauce w szkole?”, to „poziom aspiracji edukacyjnych uczniów” jest zmienną zależną „y” a „ poziom osiągnięć w nauce szkolnej”, wyrażony stopniami z poszczególnych przedmiotów jest zmienną niezależną „x”. W tym przypadku powiemy, że „y" jest funkcją „x”, co możemy zapisać Y = J (X). Oznacza to, że zmiany wartości „x” - są powiązane ze zmianami wartości „y” lub że „x” wpływa na „y”. W podanym przykładzie badacz hipotetycznie zakłada, że poziom aspiracji edukacyjnych (zmienna zależna) zależy od ocen szkolnych (zmienna niezależna) i że one są źródłem różnicowania poziomu aspiracji. Innymi słowy, uczniowie uzyskujący wyższe oceny z poszczególnych przedmiotów w szkole posiadają wyższy poziom aspiracji edukacyjnych. W badaniach naukowych związki te wyrażane są w postaci miar związku między zmiennymi czyli korelacji - siły powiązania. Aby stwierdzić, że jedno zjawisko powoduje drugie, należy udowodnić istnienie korelacji pomiędzy tymi zjawiskami. Jeżeli np. pochodzenie społeczne nie koreluje z aspiracjami edukacyjnymi uczniów, to nie można je traktować jako przyczynę aspiracji.

W badaniach pedagogicznych zmiennymi zależnymi są wszelkie rezultaty celowych oddziaływań w procesie kształcenia i wychowania, do których można zaliczyć m.in. zmiany w cechach osobowości jednostki, w posiadanej wiedzy, rozwoju umysłowym, poziomie uspołecznienia, posiadanych umiejętnościach, w przygotowaniu do życia, aktywności jednostki, w jej postawach, zachowaniu, działaniu, poziomie uspołecznienia itp.

Na zmienną zależną „y" mogą oddziaływać inne zmienne niezależne (P), na które badacz nie ma wpływu, a które bądź sprzyjają bądź utrudniają występowanie danego zjawiska. Zmienne te zwracają uwagę, że istnieją inne ważne przyczyny nie uwzględnione w badaniach, a umożliwiające dodatkowe wyjaśnienie zależności między badanymi zmiennymi. Mogą nimi np. być: stan zdrowia ba-

61