DSC02356

serwowanych procesów i zjawisk. Umożliwia ona dokładny zapis faktów, zjawisk i zdarzeń w ich naturalnym przebiegu. Często dostarcza znacznie więcej informacji (danych) niż będzie ich potrzeba do wykorzystania.

Obserwacja swobodna ma najszersze zastosowanie we wstępnej fazie badań, czyli na etapie formułowania problemów badawczych i hipotez roboczych. Zebrane za jej pomocą dane umożliwiają przede wszystkim opis i analizę jakościową²®⁴.

Obserwacja systematyczna (skategoryzowana lub zaprogramowana) polega na dokładnie zaplanowanym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas, co umożliwia nie tylko stwierdzenie faktów, zdarzeń i cech, ale również poznanie lub wykrycie występujących zależności między nimi, ewentualnie określenie przyczyn lub skutków badanych zjawisk itp. Stosując ten rodzaj obserwacji możemy wybiórczo podejść do obserwowanego zjawiska, czyli skonkretyzować dokładnie przedmiot obserwacji.

Obserwacja systematyczna może być realizowana w formie bezpośredniej lub pośredniej. Pierwsza polega na tym, że prowadzona jest osobiście przez danego badacza, natomiast z obserwacją pośrednią mamy do czynienia w badaniach zakrojonych na szeroką skalę, w których do gromadzenia materiału badawczego zaangażowane są większe zespoły badawcze, a także wtedy, kiedy materiał badawczy uzyskujemy dzięki zastosowaniu specjalnych instrumentów (narzędzi), np. kamery wideo czy kamery telewizyjnej, aparatu fotograficznego, mikroskopu, lunety itp. W przypadku, gdy zbieranie informacji (danych) odbywa się za pomocą narzędzi umożliwiających dokładniejszą obserwację niż za pomocą gołego oka, J. Pieter proponuje nawet używać nazwy „metoda obserwacyjno-instrumentalna”²¹⁵.

Obserwacja uczestnicząca jest szczególną odmianą obserwacji bezpośredniej, polegającą na obserwowaniu zjawisk, zdarzeń, grup społecznych niejako od środka. Badający staje się uczestnikiem badanej zbiorowości, jednym z jej członków²¹⁴. Obserwacja ta może

występować w dwóch odmianach, jako jawna lub ukryta. Obserwacja uczestnicząca jawna charakteryzuje się tym, że obserwowana grupa wie o tym, że jest przedmiotem obserwacji i kto ją prowadzi. Ponadto jej prowadzenie wymaga akceptacji grupy. Świadomość faktu, że jest się obserwowanym nie powinna jednak wpływać na zmianę zachowania się poszczególnych jej członków. W przeciwnym razie prowadzenie obserwacji nie ma sensu, gdyż uzyskane dzięki niej informacje będą w mniejszym lub większym stopniu zafałszowane. W celu uniknięcia takiej sytuacji wskazane jest prowadzenie obserwacji uczestniczącej w formie ukrytej. Wówczas obserwowana grupa nie jest świadoma faktu, że jest obserwowana, ani roli, jaką spełnia w niej nowy jej członek (osoba prowadząca obserwację).

W poszczególnych opracowaniach z zakresu metodologii badań wymieniane są różne rodzaje obserwacji, które wynikają z przyjęcia za podstawę ich wyróżnienia różnych kryteriów. Wśród tych kryteriów najczęściej wymieniane są: treść obserwacji, liczba obserwowanych osób, sposób jej prowadzenia, czas prowadzenia, stopień szczegółowości i standaryzacji zapisu danych obserwacyjnych itp. W zależności od przyjętego kryterium wyszczególniane są różne rodzaje obserwacji, np.:

—    całościowa i częściowa (obejmująca tylko pewien wycinek badanej rzeczywistości),

—    ciągła i prowadzona w pewnych okresach (np. w pewne dni tygodnia lub co kilka minut itp.), nazywana również techniką próbek czasowych,

—    kompleksowa (grupowa) i jednostkowa (indywidualna),

—    bezpośrednia i pośrednia,

—    czynna (kontrolowana) i biema,

—    swobodna (otwarta) i zaprogramowana (skategoryzowana) itp. W metodologii badań przyjmuje się, że każdą poprawną obserwację (niezależnie od jej rodzaju) powinny charakteryzować następujące cechy:

—    celowość wszelkich czynności obserwacyjnych (wyraźnie określony cel badawczy),

jk. .1

125

1

Ibid.. 1.221.

^:,s J. Pieter Op. cii., s. 79-81.

^M B. Żechowska: Op. cii., s. 13.