DSC02355

procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i interpretowaniu (B. Żechowska)²".

Obserwacja naukowa jest to proces uważnego i celowego spostrzegania. stanowiący część składową wielu metod badania naukowego, przede wszystkim metody obserwacyjnej (J. Pieter)²⁷⁵.

Obserwacja jest to [...] celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska (J. Sztumski)²⁷⁴.

Przez obserwację w pedagogice należy rozumieć [...] planowe i systematyczne gromadzenie danych poprzez spostrzeganie przez jakiegoś badacza czynności dydaktyczno-wychowawczych nauczycieli i uczniów oraz skutków tych czynności (W. Okoń)²⁷⁷.

Występują również inne definicje obserwacji, które ujmują ją jeszcze z innego punktu widzenia i w zestawieniu z poprzednimi pozwalają na zrozumienie jej istoty. Jako przykład może służyć definicja M. Łobockiego, według którego obserwacja [...] stanowi osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim lub pośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora‘ . Według T. Tomaszewskiego, obserwacja jest metodą polegającą na badaniu zjawisk powstałych niezależnie od badającego' . W. Zaczyński przez obserwację rozumie nie wszelkie spostrzeganie planowe, ale tylko takie, które odnosi się do procesów^2S0, przy czym ma na uwadze procesy społeczne lub przyrodnicze. Najbardziej lakoniczne określenie tego terminu prezentuje T. Pilch, według którego obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń²*'.

™ B. Żechowska: Obserwacja iv badaniach pedagogicznych - niektóre kontrowersje. W: Z metodologicznych i empirycznych problemów pedagogiki. Red. B. Żechowska. Katowice 1990. s. 10.

J. Pieter: Op. cii., s. 76.

J. Sztumski: Op. cit., s. 112.

⁷⁷⁷ W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, s. 198.

²⁷¹ M. Lobocki: Wprowadzenie do metodologii.... op. cit., s. 218.

⁷⁷⁷ T. Tomaszewski: Op. cit., s. 27.

* W. Zaczyński: Op. cit.. s. 68.

^7,1 T. Pilch: Op. cit., s. 128.

Obserwacja rozumiana w powyższy sposób ma zastosowanie w badaniach problematyki wchodzącej w zakres edukacji szeroko rozumianego wychowania. Przydatna może być zarówno we wstępnej fazie procesu badawczego (ułatwiając m.in. formułowanie hipotez roboczych), jak i w badaniach zasadniczych, w których może stanowić metodę dominującą lub uzupełniającą dla innych metod i technik badawczych. Poprawnie stosowana w badaniu procesu dydaktyczno-wychowawczego powinna się przyczynić do zwiększenia jego skuteczności, a w przypadku, gdy jego badaczami są nauczyciele do ulepszenia ich pracy.

'Przedmiotem obserwacji w badaniu mogą być m.in.:

—    postawy dzieci i młodzieży wobec uczniów niepełnosprawnych czy osób starszych, nauczycieli, opiekunów itp.,

—    reakcje i zachowania dzieci, młodzieży i dorosłych w sytuacjach nietypowych dla nich,

—    charakterystyczne cechy adaptacji dziecka w przedszkolu czy osoby starszej w domu opieki społecznej itp.,

—    wybrane cechy osobowości członków poszczególnych grup społecznych (np. temperament lub umiejętności wykonywania różnych czynności itp.),

—    przebieg procesu edukacji wychowankówjdomu dziecka,

—    warunki, w jakich przebiega proces resocjalizacji określonych grup młodzieży itp.

W badaniach problematyki wychowawczej i edukacjnej mogą mieć zastosowanie różne rodzaje obserwacji, a mianowicie:

—    obserwacja swobodna (otwarta, nieskategoryzowana),

—    obserwacja systematyczna (zaprogramowana lub skategoryzowana),

—    obserwacja uczestnicząca.

Obserwacja swobodna, nazywana również otwartą²⁸² lub nie-skategoryzowaną²⁸³, polega na tym, że przedmiot badań nie jest ściśle określony, a traktowany jest elastycznie. Nie wyodrębnia się w niej poszczególnych kategorii zachowań badanych osób czy ob-

²*' Ibid., s. 128.

^!u M. Lobocki: Wprowadzenie do metodologii..., op. cit., s. 221.

A

123