DSC05025

XXXVI CHARAKTERYSTYKA TWÓRt ZOŚC1

ui, sława. poczciwość, które co rusz przywoływał i konie Nic orientował się w uczonych systemach i klasyfikacjach^>Wa!’ i występków. w zamian tworzył więc własne katalogi. min .J^⁰¹ łując się do pojęcia grzechów głów nycb i ich przeciwieństw p_r^ Postylli, która jest komentarzem Pisma św. w duchu moralni i Catechismusa. który z istoty rzeczy kreśli naukę chrześcijański Rei poruszał sprawy etyki, prowadząc Młodzieńca z Wizerunku ti rilozota do filozofa, szczegółowo omawiał każdy grzech i cnotę w Żywocie człowieka poczciwego (1,8; 2,3-11; 3,4-5) i streścił te wywody jeszcze w Apoftegmatach.

Zasadniczo metodą Reja jest nauczanie poprzez wykład, w ielokrotne powtarzanie najważniejszych jego tez. odw'ołanie się do autorytetu P-.sma sw. i zilustrowanie teorii przykładem.

Rej w ierz> ł. że odnow a moralna człow ieka musi zaowocować poprawa Rzeczypospolitej. Odrodzenie to może być realizowane przez powrót do dawnych obyczajów, wzorów i postaw. Wiązanie stanu państw a z etyką jego obywateli jest obecne w pisarstw ie współczesnych. głownie w twórczości Andrzeja Frycza Modrzew skiego. który w Commentariorum de Republica emendanda t O poprjy.ie Rzeczypospolitej) wiele miejsca poświęcił dobrym obyczajom Motyw ten pojawił się także u Marcina Bielskiego (w Zygotach filozofów. Kronice wszytkiego świata, a przede wszystkim w Komedy i Justyna i Konstancyjej).

Myśl renesansu polskiego była zdominowana przez rozważania o polityce, a pisarze koncentrowali się głównie na zagadnieniach państw a. prawa i społeczeństwa. Upolitycznieniu pisarstw a sprzyjała reformacja, a zarazem wzmocnienie obozu katolickiego, nie bez znaczenia pozostaje także siła ruchu szlacheckiego. Tw órczość Nagłów iczamna wpisuje się w ten nurt, o sprawach państwa pisał on już w Krótkiej rozprawie. ale program naprawczy — owo pożądane odrodzenie moralne obywateli - nakreślił zasadniczo w Zwierciadle, w którym powtarzał sądy obiegowe, ponieważ jego propozycje popraw y państwa są ilustracją stanu św iadomości przeciętnego ówczesnego szlachcica.

Komizm w twórczości Reja. Komizm utworów Rejowych daleki jest od finezji fraszek Kochanowskiego czy anegdot Górnickiego. Bliżej Okszycowi do twórców plebejskich, autorów Marchołta czy Sowiźrzała. Twórczość tego rodzaju, kontynuowana także później, zazwyczaj określana jest mianem ludowej, miejskiej, plebej-skicj, mieszczańskiej, rybałtowskiej czy sowizdrzalskiej.

Z biografii Nagłowiczanina dowiadujemy się, że pisarz „zaw-źdy zabawion towarzystwem a muzyką” był „wielkiego zachowania i dworski”. Górnicki w Dworzaninie polskim wymieniał Reja pośród najdowcipniejszych i wesołych ludzi swego czasu. Na ten aspekt jego twórczości zwracali uwagę także późniejsi krytycy, jak np. Jakub Wujek, który w ten sposób usiłował zdyskredytować moralistę²⁸. Poprzednicy Nagłowiczanina to głównie autorzy dzieł bliskich humorowi ludowemu. Wspomniany Marchołt, Sowiżrzał, a także Ezop i rozmaici frantowie dokuczają, płatają figle, a żarty są odpowiedzią na ich złe traktowanie. Rej cenił prześmiewców, czego dowodzi portret Stańczyka w Zwierzyńcu, uważał bowiem, że nadworny błazen Zygmunta I Starego potrafi, pod pozorem żartu i kpiny, powiedzieć władcy prawdę.

Nauczający o moralności kaznodzieja nic stronił więc od żartów, komizm spełniał bowiem funkcję przestrogi podanej w formie przyjacielskiego upomnienia. Komizm postaci pojawia się tam. gdzie Rej kreśli figury umazanych błotem pijaków, ostrożnie stąpającego strojnisia — „nadobnie upstrzonego” dzięcioła, zarozumialca, który mówi z „oną przewłoką”, zgrzytającego zębami gniewnego czy próżniaka, którego ani chybi w końcu „udusi flegma albo apopleksja”. Pyszne postaci przewijają się na kartach Krótkiej rozprawy, Postylli, Wizerunku, Zwierzyńca z Figi i kam i, w końcu Zwierciadła. Nieporozumienie i kontrast stanowią główne źródła komizmu sytuacyjnego. Nierzadko sięga Rej do obscenów, w Kupcu natomiast połączył elementy zabawne z tragicznymi (umiera-

²⁴ Szerzej: T. Podgórska, Komizm w twórczości Mikołaja Reja, Wrocław 1981.