DSCN1811

Szczególnie przydatne jest w tym wypadku odróżnianie residuów, czyli rzeczywistych motywów postęp*⁰ wan i a jednostki, od de-r%wacji. tzn. upiększających uzasadnień prawdziwych pobudek działania [J. Szczepański 1969, s. 288-299].

Racjonalność pojmowaną jako dobór właściwych środków prowadzących do realizacji założonego celu określa się jako racjonalność instrumentalną [M. Hork-heimer 1987]. Równolegle stosowane są także inne nazwy, takie jak racjonalność technologiczna [B. Skarga I 987, s. 106] lub racjonalność funkcjonalna [K. Mannheim 1974, s. 76]. Działania oparte na tym modelu racjonalności, zwane za Maxem Weberem działaniami cel owo-racjonalnym i lub instrumentalno-racjonalnymi {Zweckratio-nales Handeln) [J. Poleszcz.uk 1989, s. 332], charakteryzują się doborem przez podmiot takich strategii postępowania, które przynoszą większe prawdopodobieństwo realizacji wybranego celu. W myśl tego podejścia racjonalność polega na optymalizacji sposobów osiągania przyjętych celów. „Racjonalne postępowanie polega na tym, że skomplikowaną rzeczywistość zastępuje się jej modelem, który jest dostatecznie prosty, aby umożliwić rozwiązanie problemu, o który chodzi" [J.G. March, H.A. Simon 1964, s.246].

Traktowanie racjonalności instrumentalnej jako podstawy wyjaśniania działań społecznych wiąże się wyraźnie z ujmowaniem człowieka w kategoriach homo oeco— 'tomicus. Następstwa utożsamiania racjonalności z racjonalnością instrumentalną widoczne są także w niektórych końcep-^cJ*dt rozwoju społecznego, w których Przyjmuje się „zasadę ekonomii wysiłku’* ja*o podstawę wyjaśniania procesów spo-*^ec®ych [W. Bieńkowski 1966, s. 76—86].

Model racjonalności instrumentalnej bu* •hń szereg uwag krytycznych. Wysuwane zastrzeżenia różnicują się w zależności od czy traktuje się go jako zasadnicze *^cryterium wszelkiej racjonalności, czy też 1*1® webciowski typ idealny, przedstawiający podstawowe wyznaczniki faktycznych działań podmiotowych. W ujęciu tym działanie racjonalne prowadzi niekiedy do ..nieracjonalnych” następstw. Sytuacja taka skłania do poszukiwania odmiennych wzorców racjonalności. Natomiast dla socjologii może stanowić podstawę wyjaśniania zachowań ..nieracjonalnych” lub poszukiwania strukturalnych warunków skuteczności działania. Koncepcja racjonalności instrumentalnej nie uwzględnia wielości celów i wartości realizowanych w każdym działaniu. Podmiot dokonuje wyboru nie tylko sposobów' realizacji danego celu. lecz przede wszystkim wybiera cele i wartości, które zamierza osiągnąć. Raczej trudno uznać za przejawy działania racjonalnego sytuacje, gdy środki przekształcają się w zasadniczy cel działania, a także gdy odrzuca się normy i wartości przyjęte w danej zbiorowości, postępując w myśl maksymy „cel uświęca środki”. Opierając się na modelu racjonalności instrumentalnej tego typu postępowanie należałoby uznać za zupełnie racjonalne.

Oprócz racjonalności instrumentalnej wyróżnia się także racjonalność sub-stan c j a I n ą, czy inaczej, racjonalność „właściwą” lub obiektywną fM Weber 1983, s. 134]. Określić ją można jako „rozumny wgląd we wzajemne relacje zdarzeń w obrębie danej sytuacji” [K. Mannheim 1974. s. 77—78]. Jeśli działania oparte na racjonalności instrumentalnej uznać za subiektywnie racjonalne, to w- przypadku racjonalności substancjalnej usiłuje się ustalić obiektywne kryteria racjonalności. W odniesieniu do działań społecznych racjonalność substancjalna dotyczy wyboru celów i wartości, którymi kieruje się podmiot Nic chodzi przy tym o wypracowanie sposobów ich realizacji — to jest bowiem cecha racjonalności instrumentalnej — lecz o ustalenie przez podmiot ważności ukształtowanych kulturowo wartości. Działania tego typu określa się za Maxem Weberem jako wartość iowo-racjonalne (łfVrrrorłona/e //<«»-de/a) [J. Poleszczuk 1989. s. 329—332].