DSCN1912

161

pozycjach; 2) formy czasu przeszłego robiłech (wpływ partykuły -bych); 3) końcówki 1 os. 1. mn. -m\\-my; 4) formy czasownikowe na -itoać: oczekiwać, opłakiwać;

2. Wspólne okresy rozwoju.

Linie podziału

Przy omawianiu zróżnicowania dialektycznego staropolszczyzny często przeciwstawia się północ Polski — południowi. Ma to uzasadnienie w zespole cech obejmujących tereny Wielkopolski, Pomorza, Mazowsza, czasem nawet Sieradzkiego, Łęczyckiego i Małopolski północnej — w przeciwstawieniu do obszarów leżących na południu, tzn. Małopolski i Śląska. Rzadziej znacznie przeciwstawia się ze względu na wspólne zasięgi zjawisk gwarowych obszary Polski zachodniej — Polsce wschodniej (inaczej niż w gwarach współczesnych).

Dysponując już bogatym dorobkiem naukowym w zakresie dialektologii historycznej, możemy nie tylko zebrać zjawiska językowe uzasadniające wyżej wymienione podziały, ale rozpatrzeć je także w aspekcie chronologicznym. W tym celu wymieńmy najważniejsze cechy łączące poszczególne dzielnice oraz wykorzystajmy przeprowadzoną w rozdziałach poprzednich konfrontację stanu z pierwszej połowy XVI w. z okresami poprzednimi. Okazuje się wówczas, że zabytki wielkopolskie i mazowieckie mają wiele wspólnych cech gwarowych tylko w okresie wcześniejszym, tj. mniej więcej do połowy XV w., później ilość ich znamiennie maleje, uwydatniają się natomiast różnice.. Przyjrzyjmy się, jakie zjawiska językowe były wspólne zabytkom z terenu Wielkopolski i Mazowsza. Oto najważniejsze: 1) ra^re-, 2) ja-^je-, 3) tarł^ ^tert, 4) -k, -c, (zam. -ek, -ec) 5) fa^’e, 6) -’ew-, 7) bojać się, 8) mię, cię, się\\mię, cię, się, 9) brak -och; -ech\\-ach; 10) ludziem (\\ludzicm); 11) 1 os.

1. mn. -m\\-my. Wymienione w punktach 1)—5) cechy występowały w Wielko-polsce sporadycznie i wcześnie zanikły (w każdym razie w końcu XV w. nie ma po nich nawet śladu); znajdują one natomiast wyraźne potwierdzenie w zabytkach z terenu Mazowsza jeszcze w XVI w. i później. Grupa -ew- zaś żywotna w Wielkopolsce nadal i w pierwszej połowie XVI w. — ograniczyła się na Mazowszu do końcówki -'euń. W pozostałych cechach zachowany w mniejszym lub większym stopniu stan pierwotny, z zaznaczającymi się wspólnymi tendencjami do wyrównań analogicznych (-ach, -arn). Łączy też obydwa tereny zróżnicowanie końcówki 1 os. 1. mn. -m\\-my.

Wyraźnie widać, jak ściślejsze pierwotne związki językowe między Wielkopolską i Mazowszem coraz bardziej się rozluźniają. W końcu XV i w pierwszej połowie XVI w. nie można już przeciwstawiać razem Wielkopolski i Mazowsza — Małopolsce. Przeciwnie: teraz — przy zachowaniu niektórych starych różnic — ujawniają się z większą siłą związki językowe między Małopolską i Wielkopolską w postaci nowych wspólnych tendencji rozwojowych. Polska zachodnia, tj. Wielkopolska, Śląsk i Małopolska zachodnia przeciwstawia się 11 U. Bargle!, Cechy dialektyczne...