skanuj0197

384 Fleksja

Inny imiesłów czynny czasu przeszłego, zwany w odróżnieniu od powyższego „pierwszym", zachował,się w polszczyźnie w postaci szczotkowej. Z całej bowiem prasłowiańskiej odmiany, któro posiadał np. język staro - cerkiew no -slow i a ń sk i, odziedziczyła polszczyzna historyczna tylko dwie formy: mianownik 1. p. rodzaju męskiego i żeńskiego.

M l.j). r. ni. ^przybiera do tematu bezokol. znamienny przyrostek -w. W zakresie czasowników z tematem bezokol. na samogłoskę jest to prawidłowa kontynuacja stand prasłowiańskiego: *dvignąn * ręzacs *delatm *svetivn. Oto przykłady z XIV i XV w: olirociw położyw przeprawiło omoczyw poprosiu-; pożegnali• zebrair ■wezwani zawołań' posiani związani obietimaw wyjąw ściągnąw ntinąw. Czasowniki koniugacji -i z tematem bezokol. na -e (&- t) miały tu prawidłowe formy typu uźrzen- usłyszęw, ale pod wpływem form typu wiedział słyszał, gdzie, e uległo przygło-sowi w a, pojawia się także przed »■ samogłoska a, up. uirzew to sędzia, to usłyszeń' sędzia ZywBł, ale a uźrzaw to sędzia, to usłyszan• Jozef Bsz.

Polskie czasowniki z tematem bezokol. na spółgłoskę przybierały wzorem poprzednich również przyrostek -w, np. wszedw spadać pojadtr zniosir rzekw rozpostarte-, także czasowniki typu -Mofl-w mogą tworzyć taką formę, np. klasie poczyrpir wstaw. Jest to odstępstwo od stanu prasłowiańskiego, gdzie ten imie,słów kończył się na -z, a więc po zaniku jeru w polszczyźnie oczekiwalibyśmy czystego tematu bezokol; trafiają się wprawdzie i takie formy, np. oblek przyszed łąk sie rzek (w. XV i pocz. XVI), ale mogą to być formy 3 os. 1. p. ez. przeszłego z opuszczonym -f.

Poprzez funkcję przydawki przy M rzeczownikowym, przez nawiązanie bliższego stosunku określającego z czasownikiem orzeczenia formy to nabywają znaczenia przysłówka i wyrażają akcję uprzednią względem czasu akcji orzeczenia, czyli mają takie syntaktyczne użycie i znaczenie, jak dzisiejszy imiesłów uprzedni na -inszy lub -1szy.

Zupełnie wyjątkowo pełni ten imiesłów funkcję przydawki rzeczownika w B: widziech anjela ...z nieba śleciew Kśw; Dawid uirzał anjoła ... a w jego ręce nagi miecz, obrornw się (który się' obrócił) przeciw Jeruzalem Bsz.

Powyższe formy na -«> giną z początkiem XVI w., a miejsce ich zajmują formy na -szy lub -wszy.

M 1. p. r_ż^- kontynuuje wiernie odziedziczone formy językowe prasłowiańskie. Czasowniki z tematem bezokol. na samogłoskę przybierają tedy przyrostek -wszy (fe. i)-, czasowniki z tematem bezokol. na spółgłoskę mają przyrostek -szy (ś»    lub na wzór samogłoskowych -wszy,

np. Jarochna ... uczyniła dwadzieścia grzywien szkody Zacharzeioi, po-żegwszy domy i drzewa-, ona szedwszy z im do jego łożnice; ona ... padwszy silno omdlała; ... porodziwszy ji, jest ci ii ona w sukienne powojniki była obinęła; to nżrzawszy Noemi, ... teięcej jej nie broniła (w. XTV i XV).

Ale te formy występują w najstarszym okresie także przy M rzeczownika męskiego, nijakiego oraz w liczbie mnogiej i podwójnej, np. wrócił się jest Jozef... pogrzebszy otca; ten człowiek przyszedłszy, dal chwalę Jezusowi-, usłyszawszy to Herod, bał sie barzo-, dzieciątko, które tcszedszy w noszę ziemię-, kmiecie zbiegszy od jednego pana-, tedy sprzysiągszy sie przeciw jemu sługi jego; wstawszy oba, z pilnością się modliłasta (w. XV i pocz. XVI). A zatem już w staropolszczyźnie forma imiesłowu ma użycie takie jak w polszczyźnie dzisiejszej: odnosi się do podmiotu orzeczenia słownego bez względu na jego rodzaj i liczbę.

Forma imiesłowu na -wszy pozostaje dotąd bez zmiany. Natomiast imiesłów na -szy jest w użyciu do schyłku w. XVII, ale już od najdawniejszych czasów występuje sporadycznie nowotwór z przejętym od mej przyrostkiem -wszy, więc np. przynioswszy nalazwszy pogrzebwszy. Zanikają one dopiero z początkiem XVII w.

Formy typu przynioswszy nalazwszy przeobrażają się niekiedy (w XVI i XVII w.) w przyniowszy nalawszy.

Pojawia się też inny nowotwór ze skrzyżowania imiesłowu na -ł z imiesłowem na -szy, czyli z zakończeniem i dziś znanym -łszy. Najstarsze przykłady pochodzą z połowy XV w., szerzą się w wieku XVI, a po przejściowym cofnięciu się w pierwszej połowie XVII w. znów przybierają na sile i z końcem XVIII w. pozostają jako jedyne, przynajmniej w języku pisanym.

Bardzo rzadko trafia się wreszcie nowotwór typu -nióśłwszy ze skrzyżowania imiesłowu na -1 i na -wszy, np. wszedlwszy wyrzekłwszy (w.'XV i XVI).

§ 95. Imiesłowy bierne

W języku prasłowiańskim istniał imiesłów bierny cz. ter. charakterystyczny przyrostkiem -m-, dodanym do pierwotnego tematu cz. ter., np. nesomz dnignomt oęienm keStims; czasowniki atematyczne tworzyły go na wzór tematycznych, np. vedomz> lub eldimr,; odmieniał się on jak rzeczownik lub przymiotnik złożony.

Na polskim podłożu formacja ta niemal zupełnie zaginęła. Jedynymi prawidłowymi resztkami stanu przedpolskiego są: rzekomy i rodzimy; może też wiadomy i świadomy wobec poświadczonego w staro-cerkiewno-słowiaóskim vśdom%.

Natomiast kilka innych wyrazów wywodzących się z dawnego imiesłowu biernego cz. ter. to nowotwory, które powstały na wzór owych na -omy, np. widomy niewidomy ruchomy łakomy znikomy tesknomy znajomy. Wszystkie one nabrały znaczenia przymiotników i to nieraz z odcieniem czynnym, np. obok łakomy kąsek 'ten, którego się łaknie’ także

25 Gramatyka hist. jrjz. p«.: