62062 SDC11013

c. Participium practcriti (perfecti) activi II

I) Imiesłów czasu przeszłego czynny, tzw. drugi, z elementem -/- (imiesłów -/-owy, wym. elowy) tworzy się od tematu inf. przez dodanie przyrostka -/- wraz z odpowiednią końcówką rodzajową, jak u przymiotnika odmiany rzeczownej typu twardego: r.m. i n. według deki. I, r.ż. według deki. III. W języku scs., podobnie jak w pozostałych językach słowiańskich starszego okresu, używana była z reguły forma nominatiwu we wszystkich trzech rodzajach gramatycznych i trzech liczbach, a więc -/», -la, -lo itd. Stan ten przedstawia następujące zestawienie:

	m.	f.	n.
Sg-	neslt, znale	nesla, znała	neslo, znało
pl.	nesli, znali	nesly, znały	nesla, znała
du.	nesla, znała	nesli, znali	nesli, znali

W języku scs. i ps. part. praet. act. II służyło do tworzenia form złożonych, przede wszystkim czasu przeszłego, tzw. perfectum, np. neslt jestnt 'niosłem’, tieslb jesi 'niosłeś' itp.; szczegółowiej o tych formach będzie mowa osobno (zob. § 25). Rzadko imiesłów ten występuje w funkcji określającej jako przydawka na wzór przymiotnika, bądź to w formie rzeczownej (niezłożonej), bądź też zaimkowej (złożonej); wyjątkowo pojawia się w funkcji orzecznika. Z języka scs. można by tu przytoczyć izgnilt, -la, -lo (od izgniti), zerili, -la, -lo (zbriti), por. poi. przymiotniki zgniły, dojrzały itp.

2) Scs. imiesłowowi na -/», -la, -lo odpowiada w języku polskim, podobnie jak w rosyjskim, forma czasu przeszłego w 3. sg., por. poi. niósł, niosła, niosło, ros. nes, nesla, neslo. W l.mn. w języku polskim mamy dwa rodzaje: nieśli (r. męskoosobowy) i niosły (r, niemęskoosobowy), a w języku rosyjskim występuje tylko jedna forma na wszystkie rodzaje: nesli. Język scs., jak wiadomo, zachował wszystkie trzy rodzaje według starego podziału (por. wyżej zestawienie form).

Ćwiczenie 9

1,    Tekst:

ioqr.MtV: (t)    >K£ NópOó/bl Bb?MAe NA TOpM. (l) | ÓTBpTs^t OyCTA C801

oyuAAiue łA rhóroAA. (4) eaawenm nAhHMipeH, tKotn oyr&ujATb CA.(6)6AA)Kem AAHAUIMI I XłA>KAAlłlHI flp&BTjATń pAAM, tKO TM NACbITATt CA. ||| OCTABł AApt TBOM TOy npM^ OATApsMb, M UJCA^ tip^KAB CIMHpM CA Cb SpATOMI TBOHMb M TłfAA npMUlbAb npHNGCM Ahpb CBOM.

2.    Objaśnić występujące w tekście formy part. praes. act., zwrócić uwagę na zmiany fonetyczne i funkcję składniową.

Przykład:

gtagolę (wers 2) — part. praes. act. — N sg. m. od glagolati, glagofy, glagoTełi, tern. -je- (’-«-); odmiana part. niezłożona; G sg. m. glagol<jłta\ formy r.n. jak w r.m.,

forma r.ż.: N sg. glagoTąłti, G sg. glagofyłtę; Ił < tj\ w kontekście zdaniowym imiesłów pełni funkcję równoważnika zdania współrzędnego na zasadzie równoczesności czasowej (jest to tzw. drugi czasownik w zdaniu): uiaałe ję glagolę 'nauczał je (podmiot domyślny Jezus, scs. Isust) mówiąc ( i mówił)’.

Inne przykłady do bliższego objaśnienia:

platąłtei — plaięłteji (wers 4) — N pl. m., odmiana złożona; funkcja podmiotowa na zasadzie urzcczownikowicnia, tak jak w wypadku przymiotnika: plałrjłleji 'płaczący, ci którzy płaczą’; końcówka -e pierwszej części rzeczownej imiesłowu według tematów spółgłoskowych; podać podstawowe formy czasownika i inne formy imiesłowu, np. r.ż. i n.

alfyłti (wers 6) — N pl. m. part. praes. act. odmiany niezłożonej; końcówka -i jak w tematach deki. I; funkcja również podmiotowa, jw.; zwrócić tu uwagę na formę z brakiem przestawki w nagłosie, por. alkati (ahkati), alfy || altfy, allełi || altlełi i lakati, lufy, laiełi; objaśnić bliżej poświadczone zmiany fonetyczne dotyczące przestawki i palatałizacji k w alfy < *alkjn < *olkję itd.

sęźdąłti (jw.) — forma i funkcja jak u poprzedniego imiesłowu; objaśnić bliżej zjawiska fonetyczne: ź < g, id < dj, por. źędati < *gędati, jśąźdą < *ż(djq < *g(d-

n itd-

3.    Porównać scs. formy part. praes. act. z paralełnymi formami w języku polskim i rosyjskim; wskazać na podobieństwa i różnice.

4.    Objaśnić formy part. praet. act. I, ich funkcję i występujące w tych formach zmiany fonetyczne.

Przykład:

uztrim (wers 1) — part. praet. act. I, N sg. m., odmiana niezłożona według deki. I; podstawkowy czasownik: uztrlti, uztfy, uztriłi, temat praes. -i'-, temat inf. -i-; G sg. m. uztrhbła; podać formy pozostałych rodzajów. Imiesłów pełni funkcję równoważnika zdania czasowego: uztrirb (podmiot domyślny: Isust) ... vbzide 'ujrzawszy (zobaczywszy) ..., wyszedł’ lub 'kiedy ujrzał ..., wyszedł’; objaśnić zmianę: s < b — vbzide zamiast mzide.

Inne przykłady:

otbtnzb (wers 2) —- forma part. podobnie jak wyżej, z tą różnicą, że utworzona od obocznego tematu spółgłoskowego, por. objaśnienie tego czasownika w ćwicz. 7, pytanie 6.

łedt, prihdb (wers 24) — formy podobnie jak wyżej, z tą różnicą, że utworzone od tematu supletywnego JW- < *ghd~, por. goditi oraz iii (czasownik nieregularny); podać szereg innych form podstawowych; postać łedb reprezentuje wokalizację » w e; objaśnić to zjawisko bliżej; w związku z imiesłowami czynnymi przytoczyć można też i objaśnić bliżej formę priimbłę, występującą w ćwicz. 8, por. uwagę 9.

5.    Porównać scs. formy part. praet. act. I z paralełnymi formami w języku rosyjskim, wskazać na redukcję fleksji w języku polskim.

6.    Objaśnić inne wybrane formy z deklinacji i koniugacji.

7.    Objaśnić wybrane zjawiska fonetyczne w formach flcksyjnych.

8.    Uwaga o wyrazie blaieni (wers 4 i 6): part. praet. pass. N pl. m. 'błogosławieni'; bliższe objaśnienie można podać w ćwiczeniu następnym w związku z problematyką imiesłowów biernych.

94

95