historia dyplomacji (182)

nice pod względem rozwoju gospodarczego i społecznego oraz w zakresie stosunków narodowych. Saksonia miała dobrze rozwinięte rolnictwo, opierające się (z wyjątkiem obszaru Łużyc) na gospodarce czynszowej. Ale podstawą bogactwa kraju była także dobrze postawiona produkcja przemysłowo-rzemieślnicza i prosperujący handel. Obok przemysłu metalurgicznego, którego główne centra mieściły się w podgórskich rejonach południowej części elektoratu, pomyślnie rozwijało się płóciennic-two i sukiennictwo. Prym wiodły pod tym względem miasta Górnych Łużyc ze Zgorzelcem na czele. Ważnym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej był także Lipsk. Organizacja produkcji przemysłowej dotrzymywała kroku najbardziej rozwiniętym krajom Europy. Właśnie na terenie Saksonii powstał najwcześniej w tej części Europy przemysł manufakturowy. Już w drugiej połowie XVII w., według badań Rudolfa For-bergera, działało w Saksonii około 20 dużych manufaktur scentralizowanych. Drugie tyle manufaktur powstało za Augusta II; między innymi słynna manufaktura porcelany w Miśni, owoc myśli technicznej i pracy saskiej, która przyniosła znaczne dochody dla skarbu.

Podstawą bogactwa Saksonii był także udział w wielkim handlu europejskim. Centrum jego stanowił Lipsk, słynny od dawna z targów, na które ściągali kupcy z zachodu i wschodu Europy. Z pośrednictwa w tym wielkim handlu lądowym gromadził się kapitał, zasilający domy bankierskie. W przeciwieństwie do stosunków panujących w Rzeczypospolitej mieszczaństwo saskie posiadało poważne wpływy w państwie, tym bardziej że potrzeby finansowe panującej dynastii Wettynów uzależniały ich od bogatych kupców i bankierów. Słabą stroną mieszczaństwa saskiego, utrudniającą mu pełne wykorzystanie jego możliwości, był typowy dla sytuacji w tej części Europy brak jedności w działaniach, rywalizacja między miastami.

Wewnętrzne konflikty wśród mieszczaństwa wygrywała z powodzeniem szlachta saska, która zajmowała zresztą dość silną pozycję ekonomiczną. W jej ręku znajdowała się większość ziemi; angażowała się też w przedsięwzięcia przemysłowe. Zjawisko uprzemysławiania dóbr, charakterystyczne dla wielkiej własności w XVIII w. w tej części Europy, objęło stosunkowo wcześnie tereny Saksonii.

Zarówno szlachta, jak i mieszczaństwo saskie były podatne przy tym na wpływy wczesnego Oświecenia i racjonalizmu. Ale na całym społeczeństwie saskim ciążył protestancki zelotyzm, podsycany przez kler w zdecydowanie nietolerancyjnym kierunku. Wobec konwersji Augusta II i jego syna postawa taka mogła znaleźć pewne uzasadnienie w obawach, by władcy nie starali się wprowadzić siłą do Saksonii katolicyzmu. Jednocześnie przecież zaostrzała ona bardzo różnice dzielące Saksonię od sarmacko-katolickiej Rzeczypospolitej. Nie bez znaczenia był również czynnik narodowy, chociaż nie można wyolbrzymiać jego roli w XVIII w.

W przeciwieństwie do Rzeczypospolitej, gdzie wprawdzie szlachta była już niemal w całości polska albo spolonizowana, ale gdzie zarazem w pozostałych warstwach utrzymywała się cała mozaika narodowościowa, Saksonia miała zdecydowanie niemiecki charakter. Wśród ludności niemieckiej była tylko niewielka mniejszość słowiańska, głównie na Łuży-cach, gdzie Serbowie łużyccy stanowili znaczny procent chłopów i biedniejszego mieszczaństwa.

Różnice w stopniu zaawansowania ekonomicznego obu krajów budziły uzasadniony niepokój w Polsce, że Saksonia może ją traktować jako rynek zbytu dla swych wyrobów, źródło tanich zakupów surowca czy produktów rolnych, wreszcie teren tranzytowy. W ten sposób związek z Saksonią mógł oddziaływać hamująco na rozwój gospodarczy Rzeczypospolitej. Innym źródłem obaw były różnice ustrojowe. Wyolbrzymiała je zarówno szlachta, jak i późniejsza historiografia polska, skłonna dopatrywać się w systemie rządów Wettynów absolutyzmu. W rzeczywistości władza elektora była mocno ograniczona przez stany saskie i łużyckie, które na swych sejmikach decydowały o obciążeniach podatkowych i miały wpływ na organ przyboczny monarchy, tajną radę. Sasi uważali zresztą swój ustrój za szczęśliwe połączenie pierwiastków mo-narchicznych z uprawnieniami stanowymi i traktowali go jako ustrój „wolnościowy” w porównaniu z sytuacją panującą w wielu innych krajach Rzeszy.

Przecież pozycja elektora była pozycją monarchy dziedzicznego, zdecydowanie mocniejszą niż elekcyjnego króla polskiego. Zakres władzy elektorskiej wzrósł w końcu XVII w. w wyniku zabiegów Jana Jerzego IV i Fryderyka Augusta. Rozbudowa nowoczesnego aparatu państwowego, zwiększenie stałych dochodów (m.in. przez wprowadzenie akcyzy), podniesienie liczebności armii, opartej na naborze kantonalnym, ułatwiały centralizację kraju i skupienie władzy w ręku elektora. Saksonia upodobniała się do państw rządzonych absolutystycznie, chociaż do uformowania się w niej absolutyzmu nie doszło i ostatecznie stany wyszły obronną ręką z konfliktu z monarchą.

Rozbieżności między Rzecząpospolitą a Saksonią zaważyły ujemnie na zwartości państw rządzonych przez Augusta II i Augusta III. W nierównie silniejszym stopniu na negatywnym bilansie personalnej unii polsko--saskiej zaciążyły dążenia Augusta II do wzmocnienia pozycji monarchy w Rzeczypospolitej i nadania związkowi łączącemu oba państwa charakteru unii realnej. Polityka ta wysuwała na pierwsze miejsce interes dynastyczny Wettynów. Władanie Rzecząpospolitą miało im zapewnić czołowe miejsce w Europie, ułatwić rywalizację z Hohenzollernami czy Habsburgami, umożliwić sięgnięcie po koronę cesarską. Ale te dążenia nie napotykały silniejszego poparcia ani w Saksonii, ani w Rzeczypospolitej. W obu państwach istniały również zdecydowane zastrzeżenia prze-

t

335