historia dyplomacji (2)

ło to zaś tym ważniejsze, że rozwój terytorialny państwa polsko-litewskiego jeszcze w pierwszych dziesięcioleciach XVII w. i kosztem Moskwy (przy jednoczesnych jednak stratach na rzecz Szwecji) nie szedł w parze z wzrostem możliwości wykorzystania posiadanych zasobów. Założona w akcie unii zasada jedności społeczeństw Korony i WKsL nie oznaczała jedności państw. Odrębność urzędów, skarbu, wojska, przede wszystkim terytoriów powodowała, że każde z państw Rzeczypospolitej z osobna broniło swych granic, a istotne problemy polityki zagranicznej pozostawały — często — problemami tylko Litwy lub tylko Korony. Przesądzało to, a przynajmniej ważyło, że coraz większego znaczenia nabierała ganiona czasem i w wiekach poprzednich swoista pasywność szlachty. Silne, zwłaszcza po zawarciu rozejmu dywilińskiego, pragnienie utrzymania stanu osiągniętego, przeciwdziałało podjęciu próby zmiany — _w drodze wojny — układu sił w rejonie Bałtyku. U schyłku XVI w. zarzucono żywą w dobie rządów Stefana Batorego i następującego po niej bezkrólewia myśl zjednoczenia sił ze Szwecją dla zyskania dominacji nad Danią i Moskwą, co było swoistym przetworzeniem programu walki o panowanie na Bałtyku (Dominium Maris Baltici). W XVII w., w latach dwudziestych, przeciwstawiono się zamiarowi Zygmunta Wazy zbrojnego sięgnięcia po koronę Szwecji. Uświęcona całą siłą szlacheckiego wyobrażenia świata elekcyjność tronu, demokratyczna przecież i umożliwiająca społeczeństwu oddziaływanie zarówno na obsadzenie najważniejszego w kraju urzędu — królewskiego — jak i na postawę wybrańca spowodowała, w następstwie niefortunnych decyzji, rozdzielenie dążeń władcy i poddanych. Próba poddania poczynań monarszych pod kontrolę ogółu, a to w następstwie artykułów henrykowskich, nie spełniła nadziei ich twórców, owszem, doprowadziła do niespodziewanego kresu. Mianowicie, złamana została jedność polityki państwa ^x/ i dynastii. Obcy, zasiadłszy na tronie polskim, nie stracili z oczu spraw państwa, z którego się wywodzili: Francji, Siedmiogrodu (Węgier), Szwecji. Owszem, choć skrępowani przyjętymi zobowiązaniami, obok poczynań podejmowanych w imieniu króla Polski, wielkiego księcia Litwy etc., podejmowali i podejmować musieli w imieniu oraz interesie Batorych lub Wazów, władców Siedmiogrodu albo Szwecji. Poczęła się tworzyć na poły aprobowana przez Rzeczpospolitą, na poły skryta przed nią, ale oddziaływająca na jej położenie polityka królewska. Jej największe nasilenie i zarazem największa porażka przypada na lata panowania Władysława IV. Stale powodowała wzrost nieufności szlachty wobec króla, sprzeciw wobec dworu, osłabienie władzy w ogóle. Zwykłe następstwo sytuacji, kiedy istnieje odmienność interesów państwa i dynastii, kiedy panujący nie jest władny podporządkować swym dążeniom poddanych. Zjawisko tym groźniejsze, jeśli jest w jaskrawej sprzeczności z biegiem wydarzeń w krajach sąsiednich.

€

W Wielkim Księstwie Moskiewskim do starcia między władcą i społeczeństwem doszło w drugiej połowie XVI w. Państwo opłaciło je załamaniem gospodarczym, śmiercią tysięcy mieszkańców, zatrzymaniem na dziesięciolecia ekspansji terytorialnej w żywotnym dla siebie kierunku — w kierunku Europy. Zarazem jednak wzrósł autorytet władzy centralnej, likwidacji uległy odrębne księstwa uprzednio jedynie poprzez osobę władcy podprządkowane wielkiemu księciu, rozbudowany został system „prikazów”, które stwarzały możność sprawnego, dostosowanego do potrzeb chwili zarządzania¹.

W XVII w. uległa zwiększeniu możność wykorzystania zasobów państwa przez królów Szwecji. Istotne w tym względzie zmiany nastąpiły w dobie rządów Gustawa Adolfa (1611 - 1632). Sprzyjało mu silne w społeczeństwie poczucie zagrożenia ze strony Rzeczypospolitej, decydująca była jednak umiejętność władcy wykorzystania energii młodego państwa, które od niedawna wiodło byt niezależny, a także niezwykle pomyślne efekty podejmowanych działań.

Wagę tego wszystkiego, przemian, jakie dokonywały się w sąsiadujących z Rzecząpospolitą państwach, moskiewskim i szwedzkim, podnosiło, że oba zgłaszały pod jej i jej władców adresem mniej lub bardziej określone, mniej lub bardziej zdecydowane żądania. Moskwa myślała o przyłączeniu przynależnych i Litwie i Koronie ziem ruskich, a ponadto o zyskaniu dostępu do Bałtyku. Propozycje unii, która była istotnym — okresowo — motywem wystąpień posłów polskich, odrzucała zdecydowanie. Doszło wprawdzie do elekcji Władysława Wazy na tron carski (1610), ale ta, zamiast zbliżenia, spowodowała zaostrzenie wzajemnych stosunków. Zawierano traktaty, lecz jeden z nich został zerwany najpóźniej w 1609 r., inne w latach 1632 i 1654. Wspólna dla obu państw kwestia stosunków z Turcją i Tatarami prowadziła w czasach Stefana Batorego raczej do wojny niż do pokoju, w czasach Władysława IV do prób zawarcia przymierza.

Na stosunkach polsko-szwedzkich ważyła kwestia podległości najpierw Estonii, następnie Inflant oraz Prus, ziem w części utraconych, w części zagrożonych w toku kolejnych kampanii. Dążenia zdetronizowanego przez riksdag (1599) Zygmunta Wazy, a następnie jego następców, do odzyskania tronu Szwecji, groźne dla „uzurpatorów”, Karola IX (1604- 1611) i, początkowo, Gustawa Adolfa (1611 - 1632), ale także ułatwiające jednoczenie narodu przeciw interwencji uznawanej za obcą, bo polską i katolicką, z każdym dziesięcioleciem traciły na znaczeniu. I chociaż w rokowaniach nadal zajmowały miejsce jeśli nie naczelne, to ważne, przestały chyba przesądzać podejmowane decyzje. Sama

* Z. Wójcik, Dzieje Rosji, 1533-1801, Warszawa, s. 5-96, Tworzenie się nowożytnego państioa rosyjskiego, 1533-1613; P. B. Brown, The Muscovite chancel-^l*ries, University of Chicago 1978, Appendix A, 583 - 609.

/

7