HP0003

16 Kategorie komparatystyki

W pierwszej gablocie leży kamień.

W drugiej gablocie część kości czołowej.

Ubyliśmy zwierzętom.

Kto ubędzie nam.

Przez jakie podobieństwo.

Czego z czym porównanie}

W dziejach refleksji filozoficznej i poznawczej momentem umożliwiającym powstanie komparatystyki stał się „przełom Kopemikański” dokonany przez Immanuela Kanta (1724-1804). Spowodował on odwrót od epistemologii realistycznej, przekonanej o tym, że umysł ludzki jedynie biernie rejestruje istnienie oraz właściwości konkretnych faktów i zjawisk oraz że w podobny sposób odtwarza on związki przyczynowe zachodzące w czasie i przestrzeni. Przyjąwszy, ze umysł poznającego aktywnie konstruuje poznawany przedmiot, Kant wskazywał na właściwą mu zdolność doboru, porównywania i kojarzenia danych oraz tworzenia na tej podstawie obrazu zjawisk, odzwierciedlającego nie tylko istniejący stan rzeczy, lecz także „wkład własny" podmiotu poznającego. Mimo iż sam Kant nie uprawiał komparatystyki, dowiódł, iż jest ona jako nauka możliwa, ponieważ odpowiada istocie spełnianych przez umysł działań poznawczych.

Takich przesłanek umożliwiających ukonstytuowanie się komparatystyki koniec XVIII i pierwsza połowa XIX wieku nagromadziły więcej. Pierwszorzędną rolę odegrała tutaj holistyczna myśl, iż danego zjawiska nie sposób poznać głębiej wyłącznie za pośrednictwem analizy im-manentnej, skupionej tylko i wyłącznie na nim samym. Poznanie tego rodzaju zdaje go bowiem na kaprysy badacza, na łaskę i niełaskę jego konceptów i teorii. Pozwala zatem jedynie ustalić, czym owo zjawisko jest dla tegoż badacza. Traci się natomiast z oczu to, czym staje się ono w szerszym kontekście literackim i kulturowym. Zapomina się o tym, iż o charakterze danego zjawiska decyduje nie tylko to, czym jest ono samo dla siebie lub jaką ma wewnętrzną strukturę, lecz także to, w jakich

' W. Szymborska, Notatka, w jej: Poezje, Warszawa 1970, s. 96-97.

stosunkach pozostaje ono z innymi, bytowo samodzielnymi składnikami szerszego kontekstu: jak na nie oddziałuje i vice versa, jakim podlega oddziaływaniom z ich strony.

Pojawienie się komparatystyki miało także realne, historyczne, cywilizacyjne i europejskie podstawy. Sprzyjały jej powstaniu podróże, kontakty i interakcje międzyludzkie, nasilające się wraz z rozwojem środków komunikacji. Umożliwiały one porównywanie własnej literatury i kultury z cudzymi, a w rezultacie przełamywanie świadomości zasiedziałej i zasklepionej w sobie („parafiańszczyzny”), pozbawionej szerszych kontaktów i tym samym wiedzy o innych formach życia. Towarzyszyło owym kontaktom - oprócz świadomości wspólnoty, paralel i podobieństw, tolerancji dla innych - także poczucie własnej odrębności etnicznej. Obie te na pozór sprzeczne tendencje jednakże uzupełniały się i ugruntowywały myślenie komparatystyczne¹.

Johann Gottfried Herder (1744-1803) głosił na przykład, iż literatura wszystkich narodów wypływa ze swoistego tym narodom „geniuszu”, osadzonego w ich mowie, obyczajach, kulturze, dziejach. Wyciągał stąd wniosek, iż własna narodowość nie może wzorcem i miarą dla innych, albowiem poznanie wyłącznie rodzimych „pamiątek” nie daje wiedzy o cudzych. Aby prawdziwie poznać cudzą narodowość, należy studiować jej język, zwyczaje, literaturę, kulturę, dzieje. Sam Herder

1

W tym kierunku podążała, jak się wydaje wczesna francuska komparatystyka literacka. Jej pozycję i wkład zwięźle ujął badacz amerykański: „Fortunately in 1832, well after the fali of the Ancien Regime, Jcan-Jacqucs Ampere condemned chauvinism as incompatible with literary cosmopolitanism, although it remaincd a hydra difficult to dispatch, as French historians of comparative literaturę acknowledge ... Between 1828 and 1840 the Sorbonne professor Abcl-Franęois Villemain not only employed the term “comparative literaturę” in his writings. but led the pack by offering course work in this disciplinc. The influential Sainte-Beuvc legitimized the term in the “Revue des Deux Mondes” (itself a comparative title) and his Nouveau.x lundis, to be followed by an in-temational company including Louis Betz, Max Koch, Joseph Texte, Longfellow, Georg Brandes, and others. In Italy Mazzini’s Scritti (1865-1867) dcclared that no literaturę could be nurtured by itself or could escape the influence of alien literatures ... the first occurrence of the coinage „vcrgleichcnde Literaturgeschichtc” was in Moriz Carriere’s book of 1854 Das Wesen und die Formen der Poesie”, Robert J. Clements, Comparative Literaturę as Academic Discipline: A Statemert of Principles, Praxis, Standards, New York 1978, s. 3-4.