img079

ją szczególne znaczenie dla kształtowania postępowania dziecka. Jeśli matka czy nauczycielka odzywa się podniesionym tonem, niecierpliwie, stosuje kary fizyczne, to następstwem tego są podobne zachowania dziecka w jego społecznych kontaktach.

Agresję rozpatruje się także jako zachowanie instrumentalne, gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel. Przyczyną jest często nieprzemyślane postępowanie dorosłych: jeśli matka zmęczona krzykiem dziecka ustępuje i kupuje żądaną zabawkę, jeśli nauczycielka zgadza się na wymuszone agresywnym zachowaniem pierwszeństwo, np. przy rozdawaniu gier, to wówczas dziecko będzie powtarzało te zachowania, ponieważ prowadzą one do pożądanego i korzystnego dla niego rezultatu. Dziecko przekonuje się bowiem, że wybrany przez nie sposób działania — zachowanie agresywne — przynosi pozytywne efekty.

Niekiedy celem zachowań agresywnych dziecka jest zwrócenie na siebie uwagi, wywołanie zainteresowania rodziców bądź nauczycielki. Jest to częsty mechanizm nieaprobowanych społecznie zachowań dziecięcych, szczególnie w sytuacji, gdy osoby dorosłe lub rówieśnicy nie poświęcają im zbyt wiele uwagi.

Analizując przyczyny zachowań agresywnych można przekonać się, że w wielu przypadkach współwystępują one ze sobą. Rodzice, których więź emocjonalna z dzieckiem jest słaba, lub zerwana, zachowują się często agresywnie: krzyczą na dziecko, biją je, w ten sposób wyrażając swoje niezadowolenie i gniew W takiej sytuacji z jednej strony dziecko nie ma zaspokojonej potrzeby miłości i bliskości z rodzicami, a z drugiej obser-

wując zachowania dorosłych uczy się podobnych form kontaktów interpersonalnych.

S. Łapkowska w wyniku przeprowadzonych badań stwierdza, że istnieje wprost proporcjonalna zależność pomiędzy niezaspokojeniem potrzeb psychicznych dzieci w środowisku rodzinnym oraz prezentowanymi im negatywnymi wzorcami zachowań a zachowaniami agresywnymi¹ Oprócz agresji wynikającej z frustracji potrzeb, agresji naśladowczej i instrumentalnej wymienia się także agresję patologiczną, która występuje wówczas, gdy nie ma miejsca żadna z omówionych przyczyn zachowań agresywnych ² Agresja patologiczna tłumaczona jest patologicznymi zmianami w mózgu.

Z doświadczeń praktyki wynika jednak, że z wielką ostrożnością należy stawiać diagnozę o tym typie agresji. Szczegółowe wywiady i obserwacje przeprowadzone w środowisku rodzinnym wskazują, że w większości przypadków można stwierdzić istnienie społecznych przyczyn wywołujących agresję, nie uświadamianych jednak zazwyczaj przez rodziców

Wynikające stąd wskazówki do działań terapeutycznych to przede wszystkim praca z rodzicami i wspólne ustalenie przyczyn agresywnego zachowania dziecka. Rolą terapeuty jest zmiana wzajemnych nastawień rodziców w stosunku do siebie, do dziecka, poprawa atmosfery domowej i przedsięwzięcie konkretnych, ustalonych wspólnie metod wychowawczych.

¹    S. Łapkowska: Badania nad mechanizmami zachowań dzieci w sytuacjach trudnych. W: Zachowanie się młodzieży w sytuacjach trudnych i rozwój osobowości. Praca zbiorowa pod red. M. Tyszkowei. Poznań 1977, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

²    Podaję za Z. Skórny* Formy... jw.

113

ZnburztftU...