img180

288

w krwi Ymira, gdy jego dziada zabili bogowie¹. Dlatego w Hyndluljod (33) stwierdza się, że wszyscy Jotunowie pochodzą od Ymira.

Nordyccy bogowie byli potomkami Olbrzymów (J. de Vries 1956, 244). Podobnie rzecz się ma zresztą w innych mitologiach, jak choćby w greckiej. Tyr, uznawany za boga ważniejszego pierwotnie od Odyna, miał być synem Olbrzyma Hymira i jego bezimiennej kochanki, oczywiście Olbrzymki (Hym. 5, 8-9, 31)². W „kanonicznej” wersji Snorriego bogowie są jednak potomkami Olbrzymów już tylko po kądzieli: Odyn, Wili i We, zrodzeni z Olbrzymki Bestii, byli bowiem synami Bura, pochodzącego od powstałego niezależnie od Ymira praojca bogów Buriego. Przypisanie potomstwu Odyna niezależnego od Olbrzymów pochodzenia w linii męskiej wzięło się z przekonania o kulturowej niższości Olbrzymów³. Może to być wątek stosunkowo nowy. Panujące rody Skandynawii wywodziły swoje pochodzenie od pary praprzodków, którą stanowili bóg i Olbrzymka (L. Motz 1996, 49; por. G. Steinsland 1991). Najwyraźniej więc pochodzenie od Olbrzymów w linii żeńskiej nie przynosiło ujmy, co więcej, mogło dawać pożądane związki z uosabianymi przez nie wartościami. Inne jednak walory przekazywano w linii męskiej, a inne w żeńskiej.

W badaniach mitologii skandynawskiej zawsze podkreślano rolę Olbrzymów jako typowych przeciwników nordyckich bogów, szczególnie Thora. Nie zauważono jednak, jak istotną rolę w konfliktach Asów z Olbrzymami odgrywał motyw walki o kobiety. Bogów i Olbrzymów łączyły oprócz wspólnego pochodzenia także związki małżeńskie: Njord wziął za żonę Skadi, a Frej Gerdę, w obu jednak przypadkach partnerami Olbrzymek stali się przyłączeni do Asów Wanowie. Typowych Asów łączyły z Olbrzymkami jedynie stosunki pozamał-żeńskie - wymienić tu można związki Odyna z Jórd, Rindą, Gridą i Gunnlodą, oraz Thora z Jamsaxą. Jednakże tylko bogowie występują w nich w roli pełnoprawnych partnerów Olbrzymek - próby Olbrzymów, by zdobyć rękę lub względy bogini przedstawiane są zawsze jako niewłaściwe i prawie zawsze kończą się klęską nieszczęsnego zalotnika, najczęściej jego śmiercią. A prób było wiele: Thjazi pragnął zdobyć Idunn, Thrym i anonimowy budowniczy Asgardu Freję, Hrungnir Freję i Sif na raz. Przyczyną odrzucenia nie był niewłaściwy sposób zalotów, choć był to najczęściej gwałt, porwanie, podstęp lub szantaż, ale raczej przekonanie, że Olbrzymi nie są dla lepszych od nich bogów właściwą parantelą. Warto tu zauważyć, że nawet pochodząca z rodu Wanów bogini Freja jako partnerka Odyna jest jedynie jego metresą (fridla). Z zakazanego związku Olbrzyma Farabautiego z Asynią Laufey narodził się Loki, i zarówno jego charakter jak i monstrualne potomstwo świadczą, że były to związki niewłaściwe⁴.

Z tych motywów długo nie umiano wyciągnąć wniosków i dopiero badania Margaret Clunies Ross (1994, 103-143) pokazały, że w późnej mitologii nordyckiej Asowie występują w roli grupy kulturowo wyższej, przeciwstawionej niosącym chaos Olbrzymom, przedstawianym jako istoty niższe i obce, które cechują m.in. niepohamowany apetyt seksualny i nieograniczona rozrodczość. Dobre stosunki, które utrzymują niektórzy z nich z bogami, pojawiają się tylko w przypadku postaci szczególnych, takich jak Aegir i Mimir.

W stosunku bogów do Olbrzymów zauważyć można ciekawe różnice. Wśród różnych ich rodzajów jotnar wydają się stać najbliżej bogów i przyjazne stosunki pomiędzy jednymi i drugimi są niekiedy możliwe. Pomiędzy bogami i thursami natomiast już raczej nie, co więcej, ci ostatni są nawet czasem przeciwstawiani jotunom (K.A. Eckhardt 1940, 35). Skirnir (Skm. 31) straszy 01-brzymkę Gerdę, że jeśli nie zgodzi się wyjść za Freja za mąż, to jej partnerem stanie się trójgłowy thurs. Skądinąd jednak w tej samej pieśni mianem thursa określony został jej własny ojciec Gymir.

Olbrzymi to na ogół przeciwnicy bogów. Nie da się zaprzeczyć, że uosabiają oni chaos, w którego wnętrzu przeciwstawionym im bogom udało się utworzyć enklawę porządku, kosmos. Ogrodzenie Midgardu oddziela go od pozostawionej na zewnątrz sfery Utgardu, zewnętrznego świata Olbrzymów. Związane z Olbrzymami moce chaosu wciąż jednak zagrażają światu bogów i ludzi (R. Kroesen 1996, 59). Gdyby nie zabijający Olbrzymów Thor, potomstwo Olbrzymów opanowałoby cały świat. Jak powiedziano w Harbardsljod (23):

Wielki byłby ród jotunów, gdyby wszyscy żyli I sczeźliby ludzie pośród Midgardu.

Nie kłóci się to, wbrew pozorom, z obrazem Olbrzymów jako posiadaczy szczególnie cennych cech i dóbr. A dysponowali oni, po pierwsze, olbrzymią wiedzą (także profetyczną), po drugie, szczególnymi umiejętnościami magicznymi, budowlanymi i rzemieślniczymi, po trzecie wreszcie byli właścicielami ogromnych bogactw, w tym kilku cennych akcesoriów bardzo potrzebnych bogom.

1

   Patrz wyżej, s. 29.

2

   Ojcem Frigg był Fjorgyn, zważywszy na jego podobieństwa do Fjorgynn, bogini ziemi, można go spróbować uznać za Olbrzyma.

3

   Patrz wyżej, s. 31.

4

Patrz wyżej, s. 215.