img986

3

Gatunek ludzki i jego symbole

Podstawową zagadką intelektualną jest dla Levi--Straussa kwestia absorbująca od dawna filozofów europejskich, a jeśli przyjmiemy stanowisko Levi--Straussa - zajmująca całą ludzkość, wszędzie i zawsze. Jest to najprostsze pytanie: „Czym jest człowiek?” Człowiek jest zwierzęciem, należącym do gatunku homo sapiens, blisko spokrewnionym z małpami człekokształtnymi, a dalej - ze wszystkimi innymi żyjącymi lub wymarłymi gatunkami żywych stworzeń. Ale gdy stwierdzamy, że człowiek jest istotą ludzką, mamy najwyraźniej na myśli, że jest czymś innym niż „po prostu zwierzęciem”. Na czym jednak polega ta jego inność? Wyraźne rozróżnienie pojęć „człowieczeństwa” i „zwie-rzęcości” nie jest łatwo przenieść do języków egzotycznych, ale według Levi-Straussa takie rozróżnienie - odpowiadające opozycji kultura/natura - w stanie utajonym istnieje w ludzkich postawach i zachowaniach, nawet jeśli nie jest wyraźnie formułowane w słowach. Ludzkie ego nigdy nie istnieje samodzielnie, nie ma żadnego „ja”, które nie byłoby częścią „my”¹, a nawet każde „ja” jest członkiem wielu „my”. W pewnym sensie te grupy wspólnego „my” rozciągają się w nieskończoność we wszystkich kierunkach, obejmując

Levi-Strauss

wszystkich i wszystko... „Ani jednostka nie jest sama _w grupie, ani żadne społeczeństwo nie jest samo wśród innych, ani człowiek nie jest sam we wszechświecie” (Smutek tropików, s. 447), ale w praktyce dzielimy to continuum na odcinki. Moje partykularne „my” to ludzie należący do mojej rodziny, mojej społeczności, mojego plemienia, mojej klasy... to w ogóle ludzie szczególni, wyżsi ponad innych, cywilizowani, kulturalni; inni to po prostu dzikusy, jak dzikie zwierzęta.

Levi-Straussa absorbuje głównie śledzenie dialektycznego procesu, w toku którego owo wywyższenie nas samych jako istot ludzkich różnych od zwierząt, a podobnych bogom, kształtuje się, przekształca i w końcu zwraca się na powrót ku samemu sobie. Adam i Ewa stworzeni zostali jako nieświadomi dzicy żyjący w raju, w świecie, w którym zwierzęta mówiły i były towarzyszami człowieka; dopiero przez grzech zdobyli wiedzę i stali się ludźmi - czymś innym i wyższym od zwierząt. Czy jednak rzeczywiście jesteśmy czymś „wyższym”? Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo, ale czy wiemy na pewno, że osiągając człowieczeństwo (kulturę), nie odseparowaliśmy się od Boga? Smutek tropików, książkę, która przyniosła Levi-Straussowi międzynarodowe uznanie poza wąskim kręgiem antropologów, kończy on taką uwagą: aby odkryć naturę człowieka, musimy się cofnąć do zrozumienia, na czym polega zależność człowieka od natury. Levi-Strauss wraca do tego tematu w paragrafie zamykającym trzeci tom Mythologiąues, stwierdzając, że my, Europejczycy, od wczesnego dzieciństwa uczymy się być egocentrycznymi indywidualistami, „wystrzegać się skazy obcych rzeczy” - doktrynę tę ujmuje powiedzenie: „Piekło to inni” (1’enfer.; ćest les autres). Ale pierwotne mity zawierają przeciwną implikację moralną: „Piekło to my sami” (l’enfer; c’est nous-meme)². „W stuleciu, w którym człowiek uporczywie niszczy niezliczone formy życia”, trzeba koniecznie trwać przy tym, aby - tak jak w mitach -

51

1

Smutek tropików, s. 446: il n’a pas de place entre un nous et un rien (nie ma dla niego [czyli „ja”] miejsca pomiędzy „my” i „nic”). Levi-Strauss szerzej odniósł się do tych kwestii później w Spojrzeniu z oddali, rozdz. I i II. Czytelnicy zainteresowani stanowiskiem Leacha w tej sprawie mogą sięgnąć do rozdziału pt. Ludzkie i zwierzęce w jego książce Social Anthropology (1982) (przyp. JAL).

2

Czytelnik powinien wiedzieć, że w dramacie Sartre’a Za zamkniętymi drzwiami jedna z postaci (Garcin, w ostatniej minucie sztuki) wypowiada tezę przeciwną: „l’enfer, c’est les autres”.