7349812237

PAŃSTWO 43

r i a k u I 1 u r y wykłada postęp i odmiany rodu ludzkiego w jego religijnym, moralnym i obyczajowym ukszlalceniu, w jego społecznym urządzeniu się, w jego działalności i zdolnościach, jaki estetycznie w sztukach ożywiany, a filozofią wsparty zostaje; w jego rozumowych, naukowych i piśmiennych płodach.”³⁰

Teoria, filozofia umożliwiają ujęcie „całości” dziejów. Jest to - według J. Lelewela - „rozpoznanie przyczyn, związków i wpływu”¹, uchwycenie „harmonii” ³², dające „długi łańcuch i gęstą tkankę przyczyn i skutków, stanowiącą jedną całość i jeden ogół”³³; to: „spajać cząstki w jedną całość” ³⁴, przy czym „rózstrząsane są wszystkie okoliczności, w których [...) ludzkie wypadki są położone”³⁵. „Tak podniesione dziejów rozpoznanie jest prawdziwą historią, a wyraz ten przez to związku w działaniu ludzkim wystawienie podnosi się do wyższego znaczenia, staje się wykładem dziejów w związku całym. W tym wykładzie potrzebna jedność i cało ś ć . Daje ona dziejom główne obrysy. Główne rysy i wizerunek całości powinny być wydatne ćwiczącemu się w łiistorii całości. Lecz ona nigdy się nic da uchwycić, jeżeli badanie i rzecz nie wykończone. Potrzeba zatem zdała poglądać na rzeczy.” ³⁶

Owa „całość” jednak to koncepcja pewnej „całości” oraz jej realizacja, a nic „całość” w znaczeniu: „wszystko”, jest węzeł, nic same przyczyny i skutki”³⁷ - pisze J. Lelewel na marginesie lektury Woltera; precyzuje, analizując znaczenie dzieła Monteskiusza, że „jest to łańcuch nieprzerwany, gdzie się wydawał nieład”³⁸. Według Lelewela, z jednej strony, istnieje konieczność ujęcia faktów w związkach, w przeciwnym wypadku „będzie całość, ale proszkiem się wyda przed całością. Tak i w dziejach każdy szczegół zda się całością |...| dla nic pojmujących związku ogólnego.” '' Z drugiej zaś strony - „żeby w całości zgłębić historią, otwiera się zbyt obszerne pole, na którym zwykle siły ludzkie należycie dostać nie mogą, którego we wszystkich jego częściach uprawić nie zdołają”⁴⁰. Stąd „z niepodobieństwa poznania wszystkich rzeczy na święcie się krzyżujących, wynika w badaniach pewny rodzaj

JO I d c ni: Historia. Jej rozgałęzienie, na czym się opiera. Sekstern. Z rękopisu (1822). W: i d c m: Dzieła. T. 2(1).... s. 230-240.

.M I d c ni: ( Wstępny wykład..), s. 340.

32    Ibidem.

33    Id e m: O historii..., s. 454.

3i I d e uv. Jakim hyc ma..., s. 548.

35    Idem: (Historyka rękopiśmienna)..., s. 120.

36    1 d e m: (Wstępny wykład..), s. 340.

37    I d c ni: Przygotowanie..., s. 839.

38    Ibidem, s. 838.

jo I d e m: ( Wsfę/wy wykład...), s. 341.

40 Idem: Otwarcie kursu historii powszechnej roku IS22. (Rękopis i druk). W: i d e m: Dzieła.

T. 2 (2)...,s. 558-559.