IMGP9502

światach: roślin, zwierząt, kamieni, gwiazd, ludzi. Boskość może znaczyć cokolwiek —. kamień, drzewo, orzeł, wąż, gwiazda, człowiek...

Paul Ricoeur wyróżnia trzy obszary występowania symbolu. Symbole powiązane z obrzędami i mitami tworzą mowę przynależną sacrum. Jest to „kosmiczny” wymiar symbolu, gdyż czerpie on jak najwięcej elementów, konstytuujących go, z otaczającego świata. Obszar drugi to „sfera nocy i marzenia sennego” (symbole oniryczne zakorzenione w ludzkich wspomnieniach, snaćHjTTrzeci wreszcie obszar występowania symboli to poetycka_wyobraźnia,-domena obrazów-słów należących do sfery ję-zykaTWedług Ricoeura nie jest jednak~tak, że powyższe trzy obszary symboliczne są rozłączne i autonomiczne, „struktura poetyckiego obrazu jest również strukturą marzenia sennego, kiedy to ze strzępów naszej przeszłości dobywa przepowiednię naszych przyszłych losów, i strukturą hierofanii, które ujawniają sacrum na niebie i w wodach, wśród roślin i pośród kamieni” (ibidem, s. 17).

Symbole są znakami, są formami wyrazu udostępniającymi sens, który przedstawia unoszona w słowie intencja znacząca. Oczywiście nie każdy znak jest symbolem (przypomnijmy: znak wskazuje coś poza sobą i zastępuje to). Natomiast sposób, w jaki wskazuje symbol, skrywa w sobie dwojaką intencję. W przeciwieństwie do znaków, które są przejrzyste, które mówią to, co znaczą, same ustanawiając swe znaczenie — symbole są nieprzejrzyste, ich sens pierwotny (dosłowny) wskazuje bowiem sam poprzez analogię sens drugi, dany tylko w jego obrębie. Istota tej analogii jest następująca: „Symbol stanowi sam ruch sensu pierwotnego pozwalający nam uczestniczyć w sensie ukrytym, a tym samym przyswoić sobie rzecz symbolizowaną, tak iż nie musi już ogarniać podobieństwa rozumem. W tym oto znaczeniu symbol daje; daje, bo jest intencjonalnością pierwotną dającą sens drugi [...] Symbol zakłada język umowny, zrywający z podobieństwem dźwiękowym, a odpowie-dniość analogiczna wypływa z intencjonalności wtórnej jego elementu znaczonego, nie mając nic wspólnego z odpowiedniością zachodzącą między wyrazem znaczącym, ale między pierwszym sensem a drugim” (Ricoeur, 1985, s. 65).

Z pewnością jest tak, że każda kultura posługuje się własną symboliczną umownością i posiada własny leksykon symboli, a zadaniem antropologa jest jego interpretacja. Badaczowi,¹ który pragnie udać się w głąb symbolicznej rzeczywistości, zaproponować można cztery płaszczyzny analizy (Burszta, Piątkowski, 1992, s. 83).

1) Na płaszczyźnie pierwszej dokonuje się zestawienia wielu wartości tego samego symbolu; np. symbol nieba niesie ze sobą sens nie-wyczerpalności, bezmiaru, ogólnego ładu, a także porządku kosmicznego, etycznego czy politycznego (Eliade, 1966, s. 44 -113). Badacz dochodzi tutaj do istoty symbolu w sposób fenomenologiczny — poprzez rozpatrywanie jego wielorakiej jedności, poprzez skupienie wszystkich wartości jego sensu.

2)    Na tej płaszczyźnie rozumie się badany symbol poprzez inny symbol. Symbol nieba będziemy więc zestawiać z symbolami góry, wieży itp.; za tym idzie z kolei symbolika wstępowania do góry, wspinaczki, wędrówki itd.

3)    Tutaj rozumienie symboli odnosi się do rytuałów, obrzędów i mitów. I tak symboliczne znaczenie wody skupia się wokół trzech motywów: źródła życia, oczyszczenia i centrum odrodzenia. Można je łączyć z obrzędami kalendarzowymi czy mitami o źródle stworzenia. Te trzy motywy w różnych kulturach tworzą konfiguracje o różnym stopniu spójności. Wyobrażenie wody jako obojętnej masy zawiera nieskończone możliwości, woda to potencjalność, bezprzedmiotowość, źródło źródeł, obietnica rozwoju, a także groźba pochłonięcia. Zanurzyć się w wodzie — wyjść z niej, poprzez symboliczną śmierć — to powrócić do źródeł, otrzymać nową siłę. Woda jest czynnikiem odrodzenia cielesnego i duchowego, symbolem płodności, a także czystości, mądrości, łaski i cnoty. Ambiwalencja tego symbolu zawiera się w tym, że jest ona źródłem życia i źródłem śmierci. Istotną rolę odgrywają studnie, strumienie, źródła, padający deszcz, co uzewnętrzniają mity i rytuały. Woda jest także łączona z umysłem boskim jako materia doskonała, płodna i przezroczysta. Sama w sobie zawiera właściwość oczyszczającą, stąd uważana jest za uświęconą i używana w rytualnych obmyciach. I tak dalej,

i tak dalej, długo snuć możemy kolejne przybliżenia możliwych kontekstów symbolicznych i interpretacji wody.

4)    Na tej wreszcie płaszczyźnie z danym symbolem łączy się różne sfery ludzkiego doświadczenia egzystencjalnego i formy symbolicznych przedstawień. Doświadczenia śmierci i odrodzenia odniesione do sym-bolizmów życia ukazują sprzeczność i tożsamość tych przeciwieństw oraz ich rolę w kulturze.

/Badanie symboli oznącza_tedy badanie „serca^kultury, gdyż w symbolach właśnie ucieleśnia się cały system wyobrażeń^znaczeń/dzięki którym ludzie przekazują, utrwalają swoją wiedzę o życiu i swój doń $tosąnek*> Według CIifforda~Geertza, antropologia kultury winnaud-woływać się do najszerszej z możliwych koncepcji symbolu: odnosi się on do każdego przedmiotu, który służy jako nośnik wyobrażenia; to „wyobrażenie” jest znaczeniem symbolu. I dalej: „Cyfra 6, napisana, ułożona jako szereg kamieni, nawet wykropkowana na taśmie komputera, jest symbolem. Ale symbolem jest także krzyż, wysławiany, przedstawiany, kreślony w powietrzu, wiszący na szyi; kawał zamalowanego płótna nazywany Guernicą lub pomalowany kamień zwany churinga, słowo «rzeczywistość», a nawet morfem «-ing». Wszystko to są symbole lub przynajmniej elementy symboliczne, ponieważ są one namacalnymi przedstawieniami pojęć, abstrakcjami ujętymi w naocznych formach, konkretnym wcieleniem idei, postaw, sądów, tęsknot i wierzeń” (Geertz, 1992, s. 503). Symbole, podobnie jak cały pojęciowy porządek pojęciowy, są modelami „dla” rzeczywistości i modelami rzeczywistości samej.