n (57)

>

vego mocodawcy. Ich też dopiero doświadczenia skłoniły szereg późniejszych auto-iw do układania istnych katalogów funkcji poselskich¹. Stosunkowo zwięzły daje 'icquefort:

„Ambasador zwyczajny [tj. stały] ma szereg nieokreślonych zadań, których niepodobna skla-fikować pod sprecyzowanymi nagłówkami. Można powiedzieć w ogólności, żc główna jego nkcja polega na utrzymywaniu dobrych stosunków między obu monarchami; na przekazywaniu sm, jakie jego władca skieruje do monarchy, przy którym ambasador przebywa;'na upominaniu 5 o odpowiedź na nie; na obserwowaniu wszystkiego, co się dzieje na dworze, z którym rokuje; i opiece nad poddanymi oraz na strzeżeniu interesów swojego władcy. Służy on obu monarchom i pośrednika oraz za agenta rozgrywających się między nimi stosunków”².

Gdy oświecenie dotrze wreszcie i do Polski, Józef Wybicki, argumentując go-ico na rzecz stałych misji, tak nakreśli ich zadania;

„Uznacież szczególnym kraju waszego interesem, aby mieć za granicą posłów, którzy by ostrzegali waszego bezpieczeństwa, zjednywali szacunek dla was, przestrzegali o zamysłach przc-wnych, upewniali o przyjaźni, śledzili moc i postępowanie do bogactw i potencjów. Uczyli was, ik ich wzorem powiększać siły, powiększać skarby etc."³’’

Uderza w tej wypowiedzi podkreślenie korzyści niejako dydaktycznych, które rzyniesie społeczeństwu pobyt jego posłów za granicą, oraz potrzeby obserwowania ikże zjawisk ekonomicznych, a nie tylko politycznych.

INSTRUKCJA I RAPORT

Elementarnym obowiązkiem posła jest posłuszeństwo i lojalność, w omawianym kresie nazywana raczej „wiernością”⁴, wobec władcy wysyłającego⁵. Wszystkie unkcje posła zbiegają się zatem w jednej: wykonywania poleceń mocodawcy⁶.

Polecenia te zestawia się w instrukcjach⁷7, kiedyś raczej ustnych, w owym zasie już z reguły — za wzorem Wenecjan — pisemnych⁸. Układa je zwykle kan-lerz, a po powstaniu takich urzędów — sekretarz stanu lub minister spraw zagra-ticznych. Królowie szczególnie interesujący się sprawami zagranicznymi osobiście >ądź układają instrukcje, bądź przynajmniej je aprobują. Gdy w instrukcji trzeba

zamieścić szczegóły, wymagające specjalnych wiadomości, np. handlowych lub finansowych, współdziała w jej ułożeniu odpowiedni doradca królewski: w Polsce za Zygmunta Starego — Jan Boner⁹, we Francji za Ludwika XIV — Colbert¹⁰. Instrukcje omawia się z reguły w radzie królewskiej, a w republikach — w najwyższym organie kolegialnym.

Instrukcje bywają nieraz dwojakie: ogólnikowe jawne, które poseł wręcza władcy przyjmującemu, aby zorientować go w charakterze i zakresie misji, lub ująć pozorami szczerości¹¹, i szczegółowsze tajne, przeznaczone tylko dla samego posła. Pierwsze uznaje się z czasem za zbędne i autorzy późniejsi określają instrukcję jako dokument w założeniu tajny, którego poseł nie okazuje nikomu¹². Za czasów unii pol-sko-saskiej występuje inna jeszcze dwoistość: dyplomata saski otrzymuje jedną instrukcję do pokazania Polakom, a drugą znaną tylko gabinetowi saskiemu i sobie¹³.

Poselstwom długotrwałym, a zwłaszcza stałym, trzeba dosyłać instrukcje i w toku misji. Przodują i tu Wcnecjanie, ale nie wszyscy ich od razu naśladują. Posłom francuskim doradza się, aby na własny koszt utrzymywali na dworze [wysyłającym!] korespondenta, który by ich bieżąco informował¹⁴. Potem ulega to zmianie: Ludwik XIV i sam¹⁵ sporo pisze do swoich posłów, i ścisły kontakt utrzymują z nimi jego ministrowie. Staje się to z czasem regułą i w innych krajach. Gabinet saski instruuje swoich posłów co tydzień¹⁶. W Polsce najgorliwiej koresponduje ze swymi posłami Stanisław August¹⁷.

Niektórzy władcy nie zezwalają posłom oddalić się od instrukcji ani na jotę, inni oczekują od nich właśnie pewnej samodzielności¹⁸. Polskie instrukcje bywają zrazu na tyle elastyczne, że poseł o niejednym może i musi sam decydować⁸³. W zasadzie jednak do zasobów własnego rozsądku poseł sięgnie wtedy dopiero, gdy zajdzie coś nieprzewidzianego w instrukcji⁸⁴. Podejrzliwość polskich sejmów wymagała z czasem od posła złożenia po powrocie przysięgi na krzyż „prymacjalny”, że w niczym nie przekroczył instrukcji⁸⁵.

Odpowiednikiem instrukcji jest raport posła, główny środek utrzymania łączności z mocodawcą. Wenecjanie unormowali “obowiązek raportowania juz w dru-giejpołowie XIII w. (1268 r. i 1296 r.). Poseł wenecki musiał w czasie pobytu za granicą kierować 'ffśTśwoich władz szczegółowe raporty (<dispacci), oparte na ustalonych wzorach, tak periodyczne, jak i okolicznościowe, a po powrocie złożyć syntetyczny raport z całości misji (relazione) oraz ustnie omówić przed senatem jej przebieg

1

   Szczególnie obszerny u Mosera, III, IV, § 11 n.

2

   Wicąuefort, II, I (2). Podobnie Rćal, 315 n., a za nim Wyrwicz, 680, i Krótkie zebranie,

61.

3

   Wybicki (Myśl II), 130-131. Podobnie Kołłątaj (List VII), 106-107.

4

⁶⁶ Tak jeszcze Wicąuefort, I, XH, lub Rćal, 330 n.

5

   U wcześniejszych autorów — jak Tasso, f. 31^a n., lub Zuńiga, f. 79* n., — pojawiają się >bszerne rozważania, czy i jakie są granice tego obowiązku.

6

   Niektórzy dlatego właśnie uważają za zbędne szczegółowe omawianie funkcji posła —

*k np. Dolct, I (85 n.); Textor, XIV, §§ 64-65.

7

   Zob. np. Ganshof, 124 i 276; Maulde, II, 119 n.; BatifTol, 347 n.; Picavet, 89 n.; co do ?olski — VL, VI, 21-22 i VH, 203; Skrzetuski, II, 284.

8

   Najstarsza znana instrukcja, wenecka właśnie, datuje się z r. 1197.    '•

9

Wyczański, 23.    ¹⁰ Picavet, 91.

10

⁷⁵    Machiavelli, posłując w r. 1506 do Juliusza n, z udaną spontanicznością wydobył instrukcję

11

z zanadrza i odczytał papieżowi — Maulde, 126.

12

   Wicąucfort, I, XIV (202); Real, 291.

13

   Gicrowski-Leszczyński. 425 n. ⁷* Batiffol, 348.

14

⁷⁹ Hill, III, 52 n.; Picavct, 60 n. “° Gierowski-Lcszczyński, 421-422.

15

•* Fabre, 429; Rymszyna, 45 n., 55, 61 n., 76 n.

16

^B1 Tak jakoby Ludwik XIV — Picavet, 117 n.

17

■3 Wyczański, 40.    *⁴ Szczególnie o tym Dolet, I (90).

18

⁸³ VL, VI, 21-22. Zob. też Lengnich, IV, X, § 5; Skrzctuski, U, 285 n.