soc 37

łupili z majętności ich, (...) ani ich też gwałtownymi robociznami obciążali, jako bydło nieme...”¹²

Skrajnym dowodem lekceważenia zdrowia były praktyki okaleczeń (oślepienia, łamania kończyn), by dzięki temu uzyskać lepszą pozycję w „poważanym zawodzie” żebraczym i relatywnie polepszyć swój byt.¹³

Również współcześnie obserwujemy na wsi, może już nie tak drastyczne, lecz również niepokojące niedocenianie wartości zdrowia. Przejawia, się to, między innymi, w niezrozumieniu istoty prewencji i lekceważeniu działań zapobiegającym chorobom. I. Solarz, jeden z inicjatorów założenia Spółdzielni Zdrowia w Markowej, pytany, dlaczego w statucie nie ma miejsca na profilaktykę, stwierdził, że wyleczenie jest spektakularne, zaś skutków zapobiegania nie.widać.¹⁴

Przejawem tradycji w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych mieszkańców wsi jest utrzymująca się do chwili obecnej rola samolecznictwa i lecznictwa ludowego. D. Tyłkowa stwierdza: „... lecznictwo tradycyjne jest tu nadal zjawiskiem żywym, szczególnie w zakresie naturalnych' środków^Aleczniczych i korzystania z usług ludowych terapeutów, szczególnie ortopedów i zielarzy. Fakt, że uznanie dla niektórych przedstawicieli lecznictwa ludowego nie zmalało nawet wówczas, gdy ludność badanych wsi' miała możliwość korzystania z placówek oficjalnej służby zdrowia, zdaje się wskazywać, że w opiniach większości mieszkańców ich działalność lecznicza charakteryzowała się wystarczającą sprawnością instrumentalną, zwłaszcza w tych schorzeniach, w odniesieniu do których uważano, że medycyna akademicka nie odnosi sukcesów.”¹⁵

Samolecznictwo stanowi najstarszą, najprostszą i najpowszechniejszą formę zaspokajania potrzeb zdrowotnych w rodzinach chłopskich. Jest ono stosowane w przypadku, gdy uznaje się, że pomoc lekarza (lub wiejskiego znachora) nie jest potrzebna, ponieważ diagnoza nie nastręcza trudności, zaś domowe, łatwo dostępne środki terapeutyczne wystarczają. Samolecznictwo obejmuje wiadomości o przyczynach typowych, najczęściej występujących chorób, o środkach zapobiegania im i leczenia. Wiadomości te stanowią uogólnie-

nie własnego doświadczenia życiowego, doświadczenia osób z najbliższego otoczenia a także stereotypowej wiedzy zaczerpniętej z medycyny naukowej, tak dawnej, jak i obecnej oraz z praktyk uzdrowicieli. Charakter samolecznictwa zależy od miejsca zamieszkania leczącego się (wieś, miasto). Na wsi samolecznictwo bliższe bywa lecznictwu ludowemu. Hole nieprofesjonalnych terapeutów w rodzinach chłopskich pełnią sami chorzy, ich najbliżsi a także osoby z sąsiedztwa. Działania chorego zmierzające do określenia stanu własnego zdrowia, ustalenia rodzaju dolegliwości, znalezienia odpowiedniego środka terapeutycznego, wyleczenia, realizowane są w rodzinie i dlatego mogą być określane mianem „medycyny do- • mowej”. Rodziny pełnią, między innymi, funkcje opiekuńczo-.

! zabezpieczającą zapewniając swym chorym członkom pomoc ! i wsparcie. Zachowania w chorobie przyjmują postać specyfi-j cznych ról społecznych. Z reguły samolecznictwo stosowane j jest przez rodziców i dziadków wobec dzieci i wnuków; po-! mocy leczniczej udzielają też młodsi, sprawniejsi przedstawi-[ ciele rodziny starszym i niedołężnym. Od wieków największe | x umiejętności w sprawach choroby przyznawano na wsi kobie-i Uom, zwłaszcza matkom i babkom. Kobieta, dzięki cechom j iswej fizjologii (menstruacja, ciąża, połóg) uznawana była ; w tym zakresie za bardziej kompetentną niż mężczyzna. Ko-; biety w rodzinie (matki, babki) oprócz tego, że pierwsze roz-j poznają dolegliwości, dysponują też pewnym zasobem wiedzy i dotyczącej profilaktyki, etiologii i terapii. Mężczyźni w rodzi-j nie chłopskiej rzadko przyjmują rolę terapeuty. Ich pomoc | ogranicza się najczęściej do decyzji o przeznaczeniu pieniędzy ■ j na cele lecznicze, przejmowaniu obowiązków domowych j w sytuacji, gdy kobieta musi się zajmować opieką nad cier-1 piącym. Nieprofesjonalnymi terapeutami wspomagającymi ■

I rodzinę chorego są „kumy”, sąsiadki, bliscy znajomi.

Lecznictwo ludowe stanowi dowód utrzymującego się tradycjonalizmu w chłopskim „radzeniu sobie” z chorobą, "ifak wynika z cytowanych badali etnologicznych, cieszy się ono wciąż u mieszkańców wsi dużym szacunkiem. Jest to wyraźnie wyodrębniony, zwarty system o zamkniętym charakterze,

49