7 (1560)

Pojęcia i ich rozwóp\ pnmatlzenie

i' doświadczenia zostają przewidziane przez teorię, funkcja predyktywna jest * dn.| / podstaw dynamiki teorii. W złożonym procesie uwzględniającym trafność il-.u-s przewidywań i wyjaśnień, strukturę teorii i dane doświadczeniowe, teorie Mo}-,) być modyfikowane i podtrzymywane lub odrzucane. W wymiarze psycho-'«!■!' Yiiym będzie to jeden z mechanizmów rozwoju pojęciowego.

I Wilie składają się z przekonań, choć niekoniecznie muszą być to przekonania u -\v tadomione. Pisząc to, zdajemy sobie sprawę z szeregu prób leniów, j akie twier-l ' im.' to za sobą pociąga^{1 2}, tym niemniej jest ono ważne, bo, podkreślając praw-

I m ościowy charakter teorii, odróżnia je od innego rodzaju reprezentacji, takich i il wyobrażenia czy symulacje umysłowe. Teorie nie mogą też być utożsamiane z

II i. ntyo rodzaju skryptami³, stereotypami i mitami kulturowymi, czy narracjami. W -./ystkie te formy reprezentacji nie wyjaśniają, ale reprezentują podobieństwa, n.r.iępstwa zdarzeń i inne regularności powiązane na mocy konwencji kulturowej, ■hir/ności w czasie i przestrzeni, lub stosunku do ,ja” podmiotu.

Ih zyjmując powyższe ograniczenia możemy wyeliminować przynajmniej te i>nilc)ścia, w których mianem naiwnej teorii określany jest jakikolwiek system i'> (terowania oczekiwań w odniesieniu do członków kategorii (por np. Lakoff, l ''.'Ib, 1987). Nadal jednak termin „teoria” obejmować będzie szeroką klasę zja-»\ r.k, Np. w klasycznej pracy Murphy’ego i Medina (1985) teorią nazywany jest .iiisiinkowo prosty zestaw przekonań, dzięki któremu poszczególnym cechom ii.idiiwane są odpowiednie wagi, umożliwiając spójne wnioskowania i klasyfi-li ,k’ jo, np. osoba skacząca w ubraniu do basenu rozpoznana zostanie jako pijana lub jako ratująca tonącego, w zależności od pewnych, wyróżnionych przez teo-ii»,\ właściwości sytuacji. Takie teorie stanową w gruncie rzeczy stosunkowo

tur wiedzy, w które jest włączona. Dlatego jednym z głównych przedmiotó^ zainteresowania współczesnych badań nad reprezentacją pojęć w umyśle sąsy; temy pojęć: naiwne teorie i dziedziny pojęciowe.

Naiwnie teorie

Jeżeli pojęcia stanowią podstawę wnioskowania, a ponadto niektóre z nici definiowane są poprzez swoje miejsce w szerszym systemie, to zrozumiałynj staje się nacisk, jaki we współczesnych badaniach kładzie się naiwne teorie, cz wiedzę podstawową (background knowledge, w znaczeniu „wiedza stanowiąc tło dla kategoryzacji”). Termin „naiwne teorie” używany jest w literaturze dośj dowolnie, warto więc przyjąć pewne ograniczenia jego stosowania. WellmaM (1990) adaptuje definicję teorii ze współczesnej filozofii nauki (Suppe, 1977* Zgodnie z tą definicją teoria musi zawierać rozróżnienia ontologiczne określająj ce zakres stosowania teorii oraz system reguł wyjaśniania i przewidywania, także reguły weryfikacji.

Zgodnie z bardziej szczegółową analizą Gopnik i Melzoffa (1997), teorie sfl abstrakcyjne w tym sensie, że interpretują i wyjaśniają dane pochodzące z dofl świadczenia, a nie stanowią jedynie ich redeskrypcji. Postulowane w nich jednostB ki nie są prostymi ugrupowaniami elementów doświadczenia, ale często odnoszsi się do nieobserwowalnych bezpośrednio właściwości, relacji i procesów. Poszczę! gólnym elementom doświadczenia nadawane są różne wagi, prowadzące do uwy-j puklenia jednych, a wręcz zignorowania innych. Doświadczenia wyjaśniane sgj poprzez odwołanie się do struktur przyczynowych leżących, u podstaw zewnętrz! nych podobieństw i regularności. Dalej, teorie nie składają się z izolowanych roz różnień pojęciowych i reguł, ale stanowią koherentny system, w którym poszczególne elementy (kategorie, pojęcia) powiązane są prawami. Zakres teorii wyznaczany jest przez dokonywane w niej rozróżnienia ontologiczne, wskazujące, jakie kategorie bytów istnieją (lub mogą istnieć) i podlegają prawom określonym w| teorii. Z kolei prawa wyjaśniają nie tylko obserwowane zachowanie (działanie) poszczególnych elementów rzeczywistości, ale także określają, jak elementy tet musiałyby się zachować w warunkach odbiegających od zastanych.

Oprócz interpretacji i wyjaśniania danych doświadczeniowych, funkcją teorii jest przewidywanie, w tym przewidywanie takich zjawisk i zdarzeń, jakich nie było w pierwotnej bazie doświadczeniowej teorii. Ponieważ nie wszystkie generowane przez teorie przewidywania okazują się prawdziwe, a ponadto nie wszyst-

¹ 1’inblem realności psychologicznej przekonań i związane z nim problemy postaw propozycjonal-nvi h, możliwość utrzymywania nieświadomych przekonań, rodzaj logiki sądów umysłowych u Iw u wartościowa czy rozmyta) itd. są najbardziej typowymi przedmiotami dyskusji filozoficznych iM. /onych we współczesnych naukach o poznawaniu (por. Dennett, 1997; Fodor, 1987; Searle, l²")²!; patrz także zbiór prac pod red. Chlewińskiego, 1999b). Szczegółowe wnikanie w istotę tej

• lyckusji nie mieści się jednak w zakresie naszej pracy.

i/.eba tu jednak zaznaczyć, że oryginalna teoria skryptów Shanka i Abelsona (1977) oparta była ii.i koncepcji pierwotnych, abstrakcyjnych pojęciowych zależności przyczynowych - conceplual ■ l< lH^jndency. Ponadto, ogólne pojęcie schematu poznawczego (Rumelbart i Ortony, 1976) jest tak

• /nokie, że większość naiwnych teorii można przedstawić jako schematy z poziomem stałych rela-i u i zmiennych, którym przypisane mogą być wartości rzeczywiste lub domyślne. To, co wyróżnia naiwną teorię, to jej rola w systemie wiedzy.