n (62)

88

Do wyżyn systemu, ogarniającego całą Europę, podniósł korupcję Ludwik XIV. Tak celnie wymierzał swoje oferty, że z odmową spotkał się jakoby ze strony dwu tylko ludzi: Holendra Jana de Witt i szwedzkiego ministra, hrabiego Pipera¹. Nie odmawiali mu królowie angielscy i duńscy, elektorzy cesarstwa tak świeccy, jak duchowni, posłowie i senatorowie polscy. Najznakomitsi nawet przyjmowali stałe pensje bądź na przemian od różnych dworów, bądź od dwóch równolegle. Wysokie uposażenie od dworu austriackiego i francuskiego równocześnie pobierał np. hetman Jabłonowski².. Opłaca się nieraz po prostu bezczynność. Ambasador Bćthune pisze w r. 1677 do swego ministra, że w Polsce „jest zwykłym obyczajem brać pieniądze od obu stron, a nie służyć żadnej”³. Ale niejeden służył wiernie, jak Morsztyn Francji, a w XVIII w. cała plejada najdumniejszych magnatów — Katarzynie II.

Czasem i Polska znajdowała drogę do kieszeni obcych dygnitarzy. Posłujący w r. 1568 do Turcji Piotr Zborowski wylicza się m. in. z dwuletniego „jurgieltu”, jaki pobrał wielki dragoman, Ibrahim Bej⁴.

Płatnikami są posłowie, działający w myśl instrukcji. Rozbrajająco brzmi instrukcja ministra de Lionne dla udającego się do Holandii ambasadora d’Estrades, aby zaoferował Janowi de Witt wysoką „tajną gratyfikację”, starając się go przekonać, że tą drogą uzyska środki, aby „zabłysnąć swoją uczciwością i cnotą”!⁵ A poseł, który wzdraga się przed sięganiem do korupcji, zostaje odwołany — tak w r. 1768 Vergennes⁶.

Za najmniej sprzedajnych uchodzą Wenecjanie i Francuzi¹⁵⁰ — są raczej tymi, którzy płacą. Ale w XVIII w., zwłaszcza za Ludwika XV, fala korupcji ogarnia i Francję. Bezinteresowność w życiu publicznym głosić będą dopiero ludzie nowi: ludzie rewolucji francuskiej i Stanów Zjednoczonych Ameryki, a w Polsce — ludzie Sejmu Czteroletniego. Różnica w postawach prowadzi do krótkich spięć. Talleyrand uzyskuje przejściowo dymisję, gdy przyzwyczajony, że opłacali mu się inni dyplomaci, wystąpił z niedwuznaczną aluzją wobec posła Stanów Zjednoczonych, ten zaś nadał sprawie rozgłos¹⁵¹.

Powszechność korupcji sprawia, że piszący o dyplomacji na ogół się jej nie dziwią. Warszewicki wyraża przynajmniej wątpliwość, czy można ufać człowiekowi, który daje się przekupić¹⁵². Wicąuefort uważa korupcję za tak powszechnie praktykowaną, że trudno winić poszczególnych ambasadorów, zwłaszcza że nie działają chyba bez polecenia swoich władców i nie ze swojej kieszeni dokonują wypłat¹⁵³.

Jadzi w korupcij normalny środek jednania sobie zwolenników¹⁵4. Dopiero Martęns, przedstawiwszy praktykę korupcji, na pytanie, czy usankcjonowało ją

zwyczajowe prawo narodów, odpowiada negatywnie: „praktyka niedozwolona jest ' prawnie nieskuteczna”⁷.

Płynna bywa, co prawda, granica między korupcją a przyjmowaniem darów, a te są czasem zwyczajowo nieodzowne⁸. Wygląda to inaczej na Zachodzie, inaczej na Wschodzie.

Na Zachodzie wymiana podarków między posłem, zwłaszcza nadzwyczajnym, a władcą przyjmującym jest tradycyjną manifestacją życzliwości i pokojowych ‘intencji. Poseł przywozi w darze z reguły przedmioty    -

kraju, Polak — sobole, Wenecjanin — złotolite tkaniny, lub szczególnie poszuki^ wane, jak sokoły układane do polowania⁹. W niektórych okolicznościach poseł czuje się nieswojo bez stosownego prezentu — tak w r. 1645 Wenecjanin Giovanni Tiepolo wobec świeżo przybyłej do Polski Marii Ludwiki¹⁰. Na-Zachod^ie^rezcnty stają się jednak x czasem-coraz bardziej symboliczne. Symbolem była zawsze^ żłóta róża, tradycyjny dar legata pankakieao.dla.prz^iinuiaccgo monarchy¹¹. Wjniektó-rych znów wypadkach podarki są zwyczaj ową .odpłatą za odebrane usługi. Posłujący w r. 1766 do Ludwika XV szambelan Łojko relacjonuje, że na wyjezdnym zalecono mu dać prezenty o ustalonej cenie dwom urzędnikom dworskim, z którymi \ szczególnie blisko się stykał¹².

Inny charakter miały dary na Wschodzie, zwłaszcza muzułmańskim. Poseł z regularne otrzymuje tu posłuchania, póki nie złoży darów’"uznanycTTza~dolć*bogale. Dary dla..władęy_&ą traktowane jako należny haracz, dary "dla człordców jegodworri ⁴ — jako tradycyjny bakfiZKSŁ Oczekują Ich "wszyscy, Tćtórzy się z posłem zetkną, od członków rodziny władcy i dygnitarzy dworskich do żołnierzy gwardii i przydzielonej posłowi służby. Stwierdzają to zgodnie wszystkie relacje. Toteż Bzicki czy Zborowski, posłujący do sułtana od Zygmunta Augusta, wiozą całe setki soboli, nie licząc innych darów¹³. Piaseczyński, posłując w r. 1601 do chana Ghazi Gircja, musiał rozdawać dary trzykrotnie (po przybyciu, przy rozpoczęciu rokowań i przy pożegnaniu)¹⁴14. A Franciszek Wysocki, sekretarz leg'acjl“Radziejowskiego (1667 r.), opisuje, jak natrętnie upominano się_w.j§lambulc Q-dary,-j&k wyrażano rozŁgaro-Juanie, .gd^.me bvłv dość kosztowne¹⁵. Posłujący w r. 1693 do Maroka Pidou dc Saint-Olon spotykał się wciąż z niezadowoleniem, bo dary uznano za zbyt skromne¹⁶. Toteż przybyły do Maroka w 1767 r. hrabia de Brcugnon już w paru pierwszych tygodniach rozdał na dworze sułtana dary wartości ok. 75 000 liwrów¹⁶⁵. O darach

1

   Pk»vet, 189 n. Zob. też Zeller, IX, 12 n.

2

   Forst-Battaglia JS, 143, 155, 177.    ¹ Cyt. za Picavetem, 205.

3

¹⁴⁷ Pajewski, 49 n. ⁵ Wg zbioru Chambruna, 193.

4

¹⁴⁹ (Ch.) Martens CC, U, 425 n. ^1S0 Picavet, 41.

5

¹⁵¹ Rohden, 61.    ¹⁵² Warszewicki, 40.

6

¹⁵⁵ Wicądcfort, U, IX (112 n.).    *⁹⁴ Rćal, 327.

7

¹⁹⁵ (G. F.) Martcns PDG, VH, § 201.

8

   Zob. np. Maulde, EL, 232 n. i 351 n.; Ganshof, 276 n.; Calliires, H, 133 n.

9

   Np. w r. 1518 wiezie je Karolowi V Dantyszck — Finkel, 13 n.

10

¹⁹⁸    Dyplomaci. Relacje staropolskie, 297 n.

11

¹⁹⁹    Np. w r. 1448 przywozi ją legat Kazimierzowi Jagiellończykowi — Długosz, XII (t. V, 46).

12

Dyplomaci. Relacje staropolskie, 421.    ¹³ Kraszewski, 18; Pajewski, 49.

13

¹⁶² Dyplomaci. Relacje staropolskie, 176 n. ^ ¹⁶³ Tamże, 311 n.

14

^16A Flassan, IV, 124 n. O innych podobnych incydentach — tamże, III, 381 n.; IV, 72 n. i 487 n.;

15

Bilder-Saal, VIII, 138 n.

16

¹⁶⁹ Caillń, 245 n. (1961) i 58 n. (1962).