n (79)

oiąją się w całej Europie nazwy francuskie. Przetłumaczone dosłownie na inne języki, dają początek stosowanym do dziś nazwom, poprzednio mającym nieraz inne znaczenie. Tak np. przetłumaczony na język polski envoyó zrodził „posła” w nowszym znaczeniu: dyplomaty niższego rangą, wbrew dawniejszemu, bardziej generalnemu zastosowaniu.

Wicquefort zaszeregowuje wszystkie używane nazwy do dwu grup, dopatrując się między nimi ważnych różnic¹. Ale niedługo potem tak ścisły prawnik, jak Bynkers-hoek, stwierdza, że nie ma tu właściwie zasadniczej różnicy prawnej². Pozostaje różnica protokolarna — rzecz w owych czasach zresztą niebłaha³.

W XVIII w. nazwy i rangi podlegają dalszemu uporządkowaniu. Znajduje to odzwierciedlenie u kolejnych klasyków tego stulecia. Callieres ogranicza się jeszcze nadal do dwóch klas: w pierwszej zamieszcza ambasadorów tak zwyczajnych, jak nadzwyczajnych, nie czyniąc między nimi różnicy, gdy niedawno „nadzwyczajność” sugerowała wyższy stopień, zaś w drugiej wymienia posłów nadzwyczajnych (envoyes extraordinaires) i rezydentów. Inne nazwy uważa za akcesoryjne lub nietypowe⁴. Vattcl idzie krok dalej, określając rezydentów jako trzecią klasę. Za to w „ministrach’ ’ widzi grupę nieformalną, wymykającą się z zaliczenia do którejkolwiek klasy⁵. Rćal zalicza do klasy trzeciej wszystkich noszących nazwy inne niż „ambasador” i „poseł” (envoyć), zdecydowanie jednak odmawia charakteru „ministrów publicznych” „agentom” (a także konsulom)⁶. Wreszcie, u pierwszego bodaj Martensa można się dopatrzyć podziału na cztery klasy⁷, takiego więc, który będzie z czasem formalnie usankcjonowany⁸.

W Polsce posłowie króla i Rzeczypospolitej, w wypadku ekspedycji na rokowania pokojowe nazywani też „komisarzami”, są niewątpliwie hierarchicznie wyżsi od posłów i rezydentów królewskich, ci zaś z kolei od posłów i komisarzy hetmańskich⁹. Sporadycznie można spotkać i inne tytuły, nawet tak szczególne, jak „inter-nuncjusz”¹⁰ lub „ablegat”¹¹.

Specjalny problem to sprawa polskich posłów „większych” i „mniejszych”. Odpowiada to pozornie rozróżnianiu przez Moskwę „posłów wielkich” i „posłów lekkich”¹². Jednakże przez cały omawiany okres posłów „wielkich” wyprawiano tylko na Wschód: do Moskwy, Turcji, także na Krym¹³. Trudno zaś przypuścić, aby w wysyłanych na Zachód misjach, którym towarzyszyła taka ostentacja, jak słynne XVII-wieczne poselstwa obediencyjne do Rzymu, pominięto przymiotnik „wielki”, gdyby i bez niego Ossoliński czy Radziwiłł nie mieli korzystać z traktowania należnego posłom najwyższej rangi. Łaciński ich tytuł brzmiał legatus lub orator, odpowiadał więc zachodnim nazwom posła najwyższej rangi. Ossoliński w swej angielskiej misji z r. 1621, skromniejszej niż późniejsza rzymska, w dokumentach angielskich określany jest stale jako ambassador¹⁴*. Można więc przypii-rar/ań źe przymiotnik „wielki” bvł przydawany posłującym na Wschód ze _wzgjędów prestiżowych^{15 16}, nie zmieniając-w niozymłchóstoljacj. właściwości „posłów króla i Rzeczypospolitej ”, którymi w nie mniejszym stopniu bywali posłujący na Zachód. Warto dla porównania stwierdzić, że nawet cesarz, skoro wyjątkowo kieruje do Stambułu posła najwyższej rangi, nadaje mu niespotykany poza tym tytuł Grossbotschafter² 2 7.

Natomiast tytuł „ambasadora”, stosowany u nas już za Kazimierza Wielkiego, więc niedługo po jego powstaniu na Zachodzie, od renesansu zanikł całkowicie. Choć w dobie stanisławowskiej Polska przyswaja sobie wzory zachodnie, tytuł „ambasadora” nie pojawia się nawet u idącego wiernie za Rćalem Wyrwicza, lecz tłumaczony jest właśnie jako „poseł wielki”¹⁷, a anonimowy autor lwowski wymienia wprawdzie ten tytuł, ale tylko w brzmieniu francuskim¹⁸, jak gdyby język polski w ogóle go nie znał. Nasza ówczesna publicystyka odradza zresztą korzystanie z „posłów pierwszej rangi”, gdyż naród, którego powaga została „pomniejszona”, „nie jest w stanie, żeby go zatrudniały prerogatywa i powaga posłów”¹⁹.

W okresie Sejmu Czteroletniego tylko też do Stambułu wyprawiono zgodnie z tradycją „posła wielkiego”, na pozostałych placówkach zadowalając się dyplomatami zaliczanymi podówczas do drugiej, a nawet trzeciej klasy²⁰. W ośmiu wypadkach ²¹ byli to posłowie extraordynaryjni_t w trzech²² ministrowie pełnomocni, w jednym²³ rezydent i w jednym²³⁵ agent dyplomatyczny.

1

Wicquefort, I, V. ^2,3 Bynkershoek, I (319 n.).

2

²¹⁴ Np. we Francji w pierwszej poł. XVII w. ambasador ustępował miejsca tylko członkom

3

rodziny królewskiej i pierwszemu ministrowi (kardynałowi Richelieu), miał natomiast pierwszeństwo

4

przed innymi kardynałami i arystokratami (nawet z tytułem książęcym), gdy posłowie drugiej grupy zajmowali miejsca znacznie dalsze — Avcnel, I, 426. O precedencję przed miejscowymi książętami

5

upominał się w r. 1788 ambasador szwedzki w Danii, baron J. V. von Sprcngtporten, jedyny tam tego stopnia dyplomata, wywodząc, żc może ustępować tylko książętom krwi królewskiej — (G. F.)

6

Martens EMF, n, 188 n.

7

^2,9 Callićres, I. VI. ⁵ Vattel, IV, VI §§ 73, 74.

8

^2,7 Rćal, 48 n. ⁷ (G. F.) Martens PDG, VII, U. ⁸ Zob. niżej, r. XIII.

9

Przyczynki do klasyfikacji posłów polskich zob. Wójcik, 3C6 n.; (R.) Przeździecki DDR, 964 n.; Przyboś-Żclewski, 36 n.

10

W r. 1562 „intemuncjuszy” wymienili Zygmunt August i Jan książę Finlandii (Sigismundi August i Epistolae, 32 n.), a w r. 1776 z tytułem takim wyjechał do Stambułu Boscamp (Rcychman, 40 n.).

11

Nazywany tak był Józef Czartoryski, posłujący do Rzymu z zawiadomieniem o wyborze Stanisława Augusta — Loret, 91 n.

12

   Zob. Istorija diplomatii, I, 305.

13

   Polska służba dyplomatyczna, 45, 104 n., 173, 238, 311.

14

   Talbot RPI, 223 n., 245 n. i 269 o.

15

   Na szafowanie nim na dworze carskim zwraca uwagę Herberstein, 114.

16

   Bilder-Saal, VIII, 890 n. (relacja o misji hr. Virmonta z r. 1719).

17

   Wyrwicz, 678.    ²²⁹ Krótkie zebranie. 157-158.

18

²³⁰    Kołłątaj (List VI), 107-108.

19

²³¹    Odnośne zestawienie według archiwaliów z Archiwum Głównego Akt Dawnych (Zbiór

20

Popielów, vol. 405 i 407) sporządził Zarzycki, 91 n.

21

   Wiedeń, Berlin, Londyn, Paryż, Madryt, Sztokholm, Kopenhaga, Haga.

22

   Petersburg, Rzym, Drezno. ²³ Hamburg.

23

²³⁵ Wenecja.