Obraz2

słowiańskich ps. *trt - tort.

3) Grapa tyrt//tert: gwarowechyrczeć ‘charczeć⁵,myrdać//merdać, por. stpol. mardać, styrczeć //sterczeć, umerł ‘umarł’.

§ 56. Rozwój ps. *trt w języku polskim. Rozwój ps.* trt na grancie polskim poszedł w trzech kierunkach:

1) Przed spółgłoską przednioj ęzykową twardą *r dys-palatałizował się, czyli twardniał i przekształcał się w *r (r sonant twardy), który przechodził normalnie war:

ps. *r +1, d, s, z, n, r, ł ^ r ^ poi. ar

Np.: ps. *cfnbjb ^ poi. czarny, ps. *mftvbjb ^ poi. martwy, ps.*pfstb =* poi. (na)parst(ek), ps. *tvrdbjb ^ poi. twardy.

2) Przed spółgłoską wargową lubwelarną *r mógł przechodzić w ir(z), a następnie (po obniżeniu artykulacji z przed r w e\ por. § 52) w er (z):

ps. *r + p, b, v, m, k₅ g, x ^ ir(z) ^ poi. ‘er(z)

Np.: ps *tfpeti ^ stpol. cirzpieć // cirpieć ^ poi. cierpieć, ps. *prvbjb ^ stpol. pirzwy // pi rwy ^ poi. pierwszy, ps. *vfba ^ stpol. wirzba ^ wierzba, ps. *pfxnęti ^ poi. pierzchnąć.

3 ) P r z e d spółgłoską inną niż przednioj ęzykowa twarda, wargowa lub welarna *f przechodził w zr, a następnie, po obniżeniu artykulacji -

w ‘er:

ps. *tft ^ tirt ^ t‘ert

Np. ps. *tfnb ^ poi. cierń, ps. *prstenb ^ poi. pierścień, ps. *S'bmrtb ^ poi .śmierć, ps. *tvfditi ^ stpol. ćwirdzić ^ poi. twierdzić.

§ 57. Geneza oboczności t’ert : tart. Rozwój ps. */ w języku polskim uzależniony był od rodzaju następującej po nim spółgłoski. Przed spółgłoskami przedniojęzykowym twardymi f ^ ar, przed odpowiednimi miękimi r ^ ir // er. Doprowadziło to w pokrewnych wyrazach i formach do wymiany ‘er : ar, np.: śmierć *sbmftb) : martwy *mftvbjb), cierń *trnb): tarn(ina) ( ^ *tfnb),pierścień *prstenb) : (na)parst(ek) *prstb), twierdzić *tvfditi) : twardy *tvrdbjb).

54