Obraz72

dów, jak wnioskowanie, dowodzenie, sprawdzanie i wyjaśnianie, występują ' w nauczaniu wszystkich bez mała przedmiotów.

Zakończenie

Wyprowadzone w tym rozdziale wnioski co do zasad doboru treści kształcących I wymagają scalenia. Dotyczą one stosunku treści programów szkolnych do 1 możliwości uczniów, do potrzeb społecznych i do kultury, a przede wszystkim | do nauki. Po ich rozpatrzeniu można postawić sobie pytanie, co jest w nich 1 sprawą najważniejszą a co wtórną, jakie twierdzenia ogólniejszej natury można9 na ich podstawie sformułować?

Odwołując się do literatury przedmiotu¹, a m.in. do mojej książki Podstawy ! wykształcenia ogólnego (1976), wspomnę o szerokiej krytyce, jakiej poddaje się fl ciągle jeszcze pokutujące w świadomości niektórych nauczycieli teorie doboru m treści kształcenia: encyklopedyzm dydaktyczny, zwany dawniej materializmem | dydaktycznym, formalizm i utylitaryzm.

Największy wpływ na szkolnictwo wszystkich szczebli wywarł i jeszcze do ! dziś wywiera encyklopedyzm dydaktyczny. Swoiste jego piętno można 1 łatwo dostrzec w działalności tych nauczycieli, którzy w pracy z uczniami I koncentrują całą uwagę wyłącznie na treści („materii”) wiedzy o świecie, z reguły 1 czerpanej ze źródeł łatwo dostępnych, jak podręczniki, encyklopedie czy notatki. 1 Nie interesują się tym, czy uczniowie są wiedzą zaciekawieni, czy ma im doi czegoś służyć, czy ją stosują dla realizacji jakichś celów osobistych: poznaw-1 czych lub praktycznych, czy kształtują na tej podstawie własne sądy o świecie. I Tymczasem nadmierne, iście encyklopedyczne zasoby wiedzy, nie pogłębione*! nie przetrawione i nie utrwalone w działaniu praktycznym ulegają gwałtownemu! zapominaniu, czemu nie są w stanie zapobiec ani systematyczne prace kontrolne, zwłaszcza tak nadużywane „klasówki”, ani egzaminy. Toteż efekty, jakie pozwą- i la osiągnąć encyklopedyzm, są całkowicie niewspółmierne do oczekiwań.

Mniejszymi niepowodzeniami grozi formalizm dydaktyczny, choć : w praktyce rzadko można się spotkać z jego czystym zastosowaniem. Jego ] zwolennicy stosunkowo mały nacisk kładą na „materię” wiedzy, jej rola polega! tylko na tym, że ma umożliwiać rozwijanie zdolności, sprawą zasadniczą staje 1 się natomiast samo doskonalenie sprawności intelektualnych, głównie myślenia. i Formalizm jest więc także wyrazem jednostronności w doborze materiału kształcenia, powoduje mianowicie lekceważenie treści wiedzy, jej kształcących! wartości, jej znaczenia dla życia i praktyki społecznej.

Na działalności praktycznej koncentrują swoją uwagę zwolennicy innej teorii, zwanej utylitaryzmem dydaktycznym. Jednostronność tej teorii polega na faworyzowaniu uczenia się przez działanie i uzyskiwanych na tej drodze umiejętności praktycznych, a zarazem na niedocenianiu wartości samej I wiedzy i formalnego wykształcenia.

I Szczególnie zalecenia godna jest tu książka K. Soinickiego Rozwój pedagogiki zachodniej na

XIX i XX w. (>967) oraz jego podręcznik dydaktyki (1959) obok podręczników B. Nawroczyńskiego (I957K J S. Hcsscna (1959) i Cz. Kupisicwicza (1973).

Zdrowe ziarno w każdej z tych teorii niewątpliwie istnieje. Encyklopedyzm doceniatreść wiedzy,formalizm-sprawności umysłowe.autylitaryzm - sprawności praktyczne. Tymczasem pełny rozwój człowieka wymaga i opanowania podstaw wiedzy o świecie, i rozwinięcia zdolności poznawania świata, i nabycia wielu umiejętności praktycznych. Przezwyciężenie tych jednostronnych teorii leży więc w integracji trzech wymienionych czynników, takiej mianowicie, że dobór treści kształcenia ma być dokonywany z myślą o konieczności poznania świata przez wychowanków szkoły i praktycznego nań oddziaływania. Możliwości takiej integracji zostały ukazane w tym rozdziale. Teoria oparta na tych założeniach nosi miano materializmu funkcjonalnego. Zakłada ona konieczność opanowania przez uczniów „materii" wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce, jak i „funkcji” wiedzy, tj. posługiwania się nią w operacjach umysłowych i w działaniu praktycznym. Według materializmu funkcjonalnego, poznawanie rzeczywistości i gromadzenie wiedzy stanowi jedną tylko stronę kształcenia, inną jest funkcjonowanie tej wiedzy w umyśle ucznia i w jego działalności intelektualnej, a jeszcze inną w działalności praktycznej, obejmującej przekształcanie rzeczywistości.

Uwagi do samodzielnego studiowania

Literatura zajmująca się problemami treści kształcenia ogólnego jest dość bogaty, zarówno w języku polskim, jak w językach obcych- Z literatury polskiej zaleca się do studiowania trzy podstawowe dzieła przedstawiające rozwój tych problemów w niedawnej przeszłości, ich współetes-ny stan i spojrzenie w przyszłość. Tę niedawną przeszłość w sposób me dośctgnktny prezentuje książka S. Hcssena Struktura i treść sdtofy tespółęzesrity (1959). koncentrując uwagę czytelnika na wszystkich trzech szczeblach kształcenia szkolnego. Współczesny stan dyskusji nad treścią kształcenia jest przedmiotem mojej książki {3 wyd 1976). a perspekty wy zmian w treści i funkcji wykształcenia rysuje dzieło B. Suchodolskiego Wychowanie dla przyszłości 11959). którego część trzecia rozwija zagadnienie wszechstronnego rozwoju osobowości. O współczesnej sytuacji wychowania mówi książka Z. Kwiecińskiego pt Socjopraotogiaedukacji f t992), CayłelflikÓw zSife-tcrcsowanych przyszłością edukacji odsyłam również do pracy T. i lusćn.t Oświata f wychowanie w roku 2000 oraz do raportu Klubu Rzymskiego (Botiin. i in. 1982). Z literatury w językach obcych należałoby zalecić książki: T. Husćn The School in Question (1979) i H. von Henog. Ifer isl einc humane Schnie’ (1978).

Zadania

1.    Jakie czynniki obok programu szkolnego wpływają na poziom wykształcenia przez uczniów ze szkoły?

2.    Na podstawie podręcznika pod redakcją Marii Zćbro»v>kicj Psychologia rncwąjwmrąaiW i mlodzieiy (wyd. 12, 1986) scharakteryzuj fazy rozwoju uczniów w wieko od lat 6 <h> 18

3.    Scharakteryzuj czynniki wpływające na dóbtjr treści kształcenia ttgół&egp.

4.    Jakie podobieństwa i różnice zachodzą między przedmiotem nauczania a odpo* jadającą mu dyscypliną naukową?

5.    Jakie niebezpieczeństwa kryje w sobie jednostronność w doborze treści »ytoitikw»«ąd* nego?

103