Obraz20

rzamu. Mówiąc o niej trzeba rateć na myśli Uf stronę procesu edukacji, która jest najczęściej zaniedbywana. Chodzi tu o radość, którą uczący się młody człowiek może czerpać z przeżywania dostępnych mu wartości poznawczych, moralnych, społecznych, estetycznych i wszelkich innych. Ale te przeżycia i ich skutki w postaci własnych systemów wartości są jeszcze cenniejsze, gdy sam zaczyna tworzy ć nowe wartości w szczególnie mu bliskich dziedzinach.

Akty wność praktyczna ma również swoje dwie strony. Wymaga więc poznania wiedzy o rzeczy wistości, którą jednostka ma zmieniać lub stwarzać. Wiedza staje się tu bezpośrednio użyteczna w twórczości technicznej i w procesach pracy produkcyjnej. Dając wiedzę o świecie i znajomość wzorów przekształcania rzeczywistości, szkoła ma jednocześnie wszelkie dane na to, aby przysposabiać swoich wychowanków do rozwiązywania nowych problemów technicznych, do działania dywergencyjnego w dziedzinie techniki, ekonomiki i w zakresie produkcji.

Wiele dowodów doświadczalnych przemawia za tym. że szkoła realizująca wszystkie wyżej wy mienione rodzaje aktywności dzieci i młodzieży tętni prawdziwym życiem, a zarazem lepiej do żyda przygotowuje. Dowodów takich dostarczają przykłady działalności szkoły Michała Sjuda-ka w TorkowiczadL Wasyla A. Suchomlióskiego w Pawłyszu. Celestyna Freineta w Venct czy Petera Peter ser. a w Jenie³, jak również setki innych szkół. A jednocześnie, znając sytuację u nas i przebieg ostrej dyskusji w świecie nad tzw. kryzysem szkoły, łatwo możemy sobie odpowiedzieć na pytanie, czy i o ile szkoła współczesna przybliża się do wzoru szkoły wielostronnej. Czy i o Oe wprowadza i realizuje wszystkie trzy formy aktywności wychowanków, zarówno w ich bardziej reproduktywnej. jak i bardziej twórczej postaci, czy i o ile rozwija u młodych ludzi te funkcje, które zlokalizowane są nie tylko w lewej, lecz także w prawej półkuli mózgu?

Poznanie rzeczywistości a przyswajanie wiedzy

Zdolność uczenia się jest najważniejszą zdolnością człowieka, jej bowiem głównie zawdzięcza rozwój wszystkich dyspozycji i rozwój całej osobowości. Uczenie się jest trwającą przez całe życie odmianą działalności człowieka, w toku której pod wpływem poznania, doświadczenia i ćwiczenia powstają nowe formy jego zachowania i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte. Uczenie się nie stanowi wszakże jedynej kategorii ludzkiej działalności. Cechą charakterystyczną innych postaci działalności, a więc zabawy, pracy i różnych form aktywności społecznej, jest jednak to, ze z reguły mieszczą one w sobie pierwiastek uczenia się.

Najprostszą postać uczenia się ludzi stanowi uczenie się poznawcze (Hebb, 1969, s. 154). Występuje ono w trzech odmianach, a mianowicie jako uczenie się spostrzeżeniowe, jako warunkowanie sensoryczne i jako nabywanie wiedzy.

Uczenie się spostrzeżeniowe sprowadza się do powstawania „trwałych zmian w spostrzeganiu danej rzeczy lub zdarzenia” pod wpływem uprzedniego spostrzegania tej rzeczy lub innych rzeczy do niej podobnych. Owe zmiany

8 O tych czterech szkołach i o sześciu innych dość obszerne informacje zawiera moja    pt. Dziesię.¹

tzM alternatywnych. Warszawa 1997. WSiP.

polegają na tym, że obcując z danymi rzeczami spostrzegamy je coraz jaśniej i dokładniej, dochodząc do takiej perfekcji, jak np. botanik, który odróżnia tysiące gatunków roślin, czy kiper, który potrafi rozpoznać kilkaset gatunków wina.

Wstępne warunkowanie sensoryczne jest tą odmianą uczenia się poznawczego. która polega na kojarzeniu dwu bodźców sensorycznych przez osobę uczącą się, np. widoku jakiegoś przedmiotu i dźwięku. Kiedy dźwięk ten uczynimy bodźcem warunkowym dla jakiejś reakcji, wówczas eksponowanie tego przedmiotu wywoła reakcję uwarunkowaną na dźwięk, co oznacza, że zbieżność w czasie spowodowała skojarzenie się obu bodźców „w myśli” tej osoby.

Nabywanie wiedzy - jako trzecia i najważniejsza odmiana uczenia się poznawczego - jest nazbyt faworyzowane we współczesnej szkole, mechanizm jego wymaga więc dokładnego poznania przez nauczycieli. Polega ono na tym. że jakaś sytuacja bodźcowa pobudza część ośrodkowego układu nerwowego, powodując zmiany połączeń już istniejących wewnątrz tego układu, czyli wytworzonych wcześniej. Pod wpływem tych zmian reakcja, która teraz wystąpi jako odpowiedź na tę sytuację lub na inne sytuacje bodźcowe, będzie inna od tej, jaka wystąpiłaby przedtem. Tę zmianę potencjalnej reakcji tłumaczy Donald 0. Hebb jako wiedzę. Wiedza nie powstaje więc jako specyficzna reakcja na jakiś specyficzny bodziec, lecz jako „modyfikacja tendencji do reagowania w jakiejkolwiek z nieskończenie dużej liczby sytuacji bodźcowych” (Hebb, 1969, s. 163). Dzięki wiedzy człowiek jest zdolny do zróżnicowanego reagowania na ten sam przedmiot, wykorzystując w' ten sposób swoje uprzednie doświadczenie lecz zarazem nabywa zdolność do wielu potencjalnych reakcji na inne przedmioty-bodźce, które pojawią się w przyszłości. Posiadanie wiedzy nie jest jednak równoznaczne z posiadaniem umiejętności robienia czegoś. Nabywając wiedzę, zwykle poprzestajemy na tym i najczęściej samo to zdarzenie po pewnym czasie zapominamy. Zapominaniu zapobiega wzmacnianie wiedzy.

Uczenie się poznawcze przyjmuje w szkole postać uczenia się przez przyswajanie, przy czym przyswajanie wiedzy może odbywać się na drodze bezpośredniej lub pośredniej.

Działalność poznawcza ucznia oparta na bezpośrednim poznaw aniu rzeczywistości ma fundamentalne znaczenie. Jeżeli przyjąć, że zasadniczym przedmiotem poznania ludzkiego są nie wiadomości o świecie, lecz sam świat a więc przyroda, życie społeczne, kultura i gospodarka, to tym samym rozstrzyga się kwestię źródła poznania. Tym źródłem nie może być podręcznik, lecz przede wszystkim sama rzeczywistość, czyli konkretne rzeczy, procesy i zdarzenia oraz zachodzące między nimi związki i zależności, poznawane - o ile to tylko możliwe - w naturalnych warunkach i sytuacjach. Rzeki i góry, rośliny i zwierzęta, ludzie i wytwory ich rąk. procesy przyrodnicze i społeczne, instytucje i urządzenia społeczne, dobra kultury - wszystko to ma wypełnić i zapłodnić wyobraźnię młodzieży szkolnej, ma stać się podstawą konkretnej i uogólnionej wiedzy o świecie. Dopiero na tej podstawie dobre oparcie znajduje poznanie pośrednie, o charakterze abstrakcyjnym, a więc pozbawione już swojej konkretności. Czerpie się je w głównej mierze ze źródeł drukowanych, w szkole zaś przede wszystkim z podręczników. Ponieważ wiedza przekazywana w takiej

199