Obraz11

Stosunek nauczyciela do społeczeństwa

Charakterystyka osobowości nauczyciela wymaga uwzględnienia jego stosunku do społeczeństwa, przedstawienia jego funkcji społecznej, jego „miejsca” w spo-toczenstwie i we własnym narodzie. To „miejsce” społeczne nauczyciela nader rzadko jest przedmiotem zainteresowania autorów zajmujących się pedeutologią. Składała się na nie, z jednej strony, zadania stawiane przed nauczycielem przez społeczeństwo i naród oraz związane z nimi roszczenia społeczno-narodowc, a z drugiej strony - wyniki realizacji tych zadań oraz roszczenia nauczycieli względem społeczeństwa.

Działalność nauczyciela - kształcenie i wychowywanie innych - jest czynnością społeczną, mającą na celu spowodowanie pożądanych zmian w osobowości i postępowaniu wychowanków. Działalnością tą obejmuje się obecnie wszystkich bez wyjątku obywateli, stąd się też bierze jej ogromne znaczenie dla rozwoju społeczeństwa i narodu, dla sprawy postępu społecznego w kraju i w świecie. Z tych względów jest rzeczą ważną, aby, opierając się na tradycjach walki postępowego mchu nauczycielskiego o powszechną oświatę, o postęp społeczny i kulturalny, jak najszerzej wiązać nauczycieli z tym wszystkim, co jest u nas postępowe w dziedzinie życia społeczno-politycznego, w zakresie nauki, sztuki, techniki i życia gospodarczego.

Tą cechą osobowości, która skłania nauczyciela do walki o prawdę, o sprawiedliwość, o postęp społeczny, a zarazem do przeciwstawiania się złu społecznemu, jest uspołecznienie. Przeciwieństwem uspołecznienia jest postawa egoistyczna. Strefę przejściową między egoizmem a uspołecznieniem nauczyciela stanowi tzw. zaradność życiowa. Pewna część społeczeństwa pozytywnie określa mianem zaradności niektóre przejawy niespołecznego zachowania. Pojęcie zaradności wykorzystuje się tu niewłaściwie dla osłonięcia intencji egoistycznych fałszywym nimbem wartości ogólnoludzkich.

Tymczasem, jak pisał Sl. Szuman „nic istnieje wybitnie się zaznaczająca zaradność, która by nie była - charakterologicznie i etycznie - co najmniej podejrzana. Od zaradności słusznej, potrzebnej. zdrowej i godziwej musimy odróżnić nie tylko zła, bezwzględna dla drugich i nie przebierająca w środkach zaradność, ale zaradność pryncypialna, która się wysuwa na czoło interesów życiowych i duchowych człowieka i czyni, że życic takich jednostek jest poświęcone wyłącznic tylko zaradności i powodzeniu w życiu. Ważniejsze i szlachetniejsze cele życia schodzą na drugi plan. albo zostają w ogóle przez pryncypialną zaradność wyrugowane"*^.

Zaradność dla dobra grupy, nie pozostająca w konflikcie z równym „dobrem" innych grap, jest wartościowa pod względem społecznym, zaradność natomiast obrócona wyłącznie ku celom egoistycznym zdradza brak uspołecznienia. Granica uspołecznienia przebiega zatem między wartościami społecznymi („dobro” społeczeństwa, „dobro” narodu) a wartościami egoistycznymi („dobro” osobiste). Jednostka jest tym więcej uspołeczniona, im większą rolę grają w jej życiu wartości społeczne w stosunku do wartości osobistych. Człowiek nie może wyzbyć się całkowicie motywów

12 Si. Szurnan Zaradność i Indywidualna taktyka postępowaniu Jako zagadnlenlt charakltrolonicme. „Kwnr-Ułnik Psychologiczny” 1948, nr 1-2.

osobistych w postępowaniu z innymi, lecz przez odpowiednie wychowanie i pracę nad sobą mote stopniowo pogłębiać w sobie skłonności do realizowania celów społecznych, patriotycznych i ogólnoludzkich.

Postulutu rozpatrywaniu walorów osobowościowych nauczyciela również w płaszczyźnie społecznej nie można oczywiście spełnić przez wyodrębnienie tej jednej, tak ważnej dla wszystkich czasów, lecz szczególnie dla czasu obecnego, cechy. Ma ona związek z inną ogólniejszą cechą, jakiej nosicielami są nauczyciele. Można ją określić jako zaangażowanie w kształtowaniu własnego społeczeństwa, własnego narodu, udział w jego ustawicznej naprawie. Zwłaszcza ważną jest rzeczą, aby nauczyciel odczuwał społeczne skutki swej pracy, by był tego świadom, że swoją codzienną pracą czegoś wartościowego dokonał, zarówno gdy chodzi o losy pojedynczych ludzi, jak i o podnoszenie na wyższy poziom warunków społecznego bytowania i rozwoju kulturalnego tych środowisk, z którymi się związał swą pracą.

Te poważne zobowiązania społeczne nauczyciela mogą ulec osłabieniu wtedy, gdy nie znajdują się we względnej harmonii ze świadczeniami społeczeństwa na rzecz nauczyciela. Troska o elementarne potrzeby życia, jak to uzasadniał Dawid, osłabia ciało nauczyciela, wyczerpuje energię i zwraca myśl do spraw zewnętrznych, wyłączając zarazem życie duchowe i budząc zwierzęce instynkty samozachowawcze. Chcąc więc zapewnić nauczycielowi jak najpełniejszy rozwój osobowości, a zarazem osiąganie jak najlepszych wyników w kształtowaniu młodego pokolenia, a za jego pośrednictwem całego społeczeństwa - musi społeczeństwo zagwarantować mu wysoki poziom wykształcenia oraz odpowiednią pozycję społeczną i materialną.

0    zawodzie nauczyciela

Potrzeba harmonii między celami i potrzebami nauczycieli oraz celami i potrzebami społeczeństwa nie zawsze znajduje swoje odbicie w rzeczywistości Między innymi świadczą o tym wyniki badań przeprowadzonych w latach 1959-1964 przez Światową Konfederację Organizacji Nauczycielskich przy współpracy UNESCO - w 23 krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji. Ujawniły one stan głębokiego niezadowolenia wśród nauczycieli niemal wszystkich krajów badanych, idącego w parze z tendencją do obniżania poziomu pracy szkolnej lub nawet do porzucania zawodu nauczycielskiego. Za główną przyczynę tych tendencji (nieobcych i w Europie) uznano pobory nauczycieli, c/ęsto gorsze niż pobory urzędników o niższych kwalifikacjach.

To poczucie niewspólmiemości obowiązków i praw nauczycieli występuje nie tylko w sferze materialnej. Jednym z symptomów walki o pełne uprawnienie tego zawodu jest dążenie do twórczego współdziałania w kształtowaniu form ustrojowych szkolnictwa, w przygotowywaniu programów kształcenia i wychowania, w opracowywaniu metod, środków

1    form organizacyjnych pracy edukacyjnej, a zarazem w zmniejszeniu sumy nakazów i zakazów, zbyt rygorystycznie regulujących tok pracy nauczyciela, a tym samym pozbawiających tę pracę cech działalności twórczej.