7 (1539)

dzy politycznej, lub stosunek nauczyciela do ucznia, wynikający z procesu nauczania. Stosunki społeczne, które zawiązują się w procesie gospodarczym, różnią się tym od innych rodzajów stosunków społecznych, że powstają za pośrednictwem przedmiotów materialnych, służących do zaspokojenia potrzeb: za pośrednictwem środków produkcji albo dóbr konsumpcyjnych. Takie stosunki społeczne, które powstają za pośrednictwem dóbr materialnych, czyli rzeczy, nazywamy stosunkami ekonomicznymi. Jak powiada Engels: „stosunki te są zawsze związane z rzeczami” ⁹ Rzeczy, przedmioty materialne, występują tu jako spoidła więzi społecznej mj.ędzy ludźmi¹⁰.

Stosunki ekonomiczne można więc przedstawić w postaci schematu: człowiek--> rzecz ■<--człowiek

Częścią składową stosunków ekonomicznych są pewne stosunki człowieka do rzeczy, takie mianowicie, które stanowią ogniwo pośredniczące w stosunkach między ludźmi. W procesie produkcji te stosunki człowieka do rzeczy — to stosunki między nakładem pracy a ilością wytworzonych produktów, czyli wydajność pracy. W procesie podziału są to stosunki między potrzebami ludzkimi a poszczególnymi produktami, czyli użyteczność, zwana także wartością użytkową ^fl. Wymienione stosunki człowieka do rzeczy wchodzą w zakres ekonomii politycznej o tyle, o ile stanowią ogniwo stosunków ekonomicznych między ludźmi; inaczej mówiąc, w zakres ekonomii politycznej wchodzi ich aspekt społeczny. Natomiast aspekt czysto rzeczowy stosunku człowieka do rzeczy nie stanowi przedmiotu badań ekonomii politycznej: przy stosunkach człowieka do rzeczy powstających w procesie produkcji, ich aspekt rzeczowy należy do techniki (techniki przemysłowej, agronomii, technologii transportu itp.), przy stosunkach człowieka do rzeczy powstających w procesie podziału należy on częściowo do technologii (np. techniki handlu, towaroznawstwa), a częściowo do biologii i higieny, psychologii itp.

⁹    F. Engels, Karot Marks. Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. K. Marks, F. Engels, Dzieła wybrane, Warszawa 1949, t. I, s. 349.

¹⁰    Zob. L. Krzywicki, Rozwój społeczny wśród zwierząt i u rodzaju ludzkiego. Studia socjologiczne. wyd. cyt., s. 201 i nast.; tegoż autora Rozwój kultury materialnej, więzi społecznej i poglądu na świat, „Świat i Człowiek”, Warszawa 1912, zesz. III, s. 86. Warto może przytoczyć następujący obrazowy przykład, jaki podaje Krzywicki na s. 86 ostatnio wymienionej pracy: „Wejdźmy do urzędu hipotecznego jakiego bądź miasta. Cóż tam ujrzymy? Olbrzymie księgi zaopatrzone numerami kolejnymi, z których każda odpowiada jednemu z domów. Badając zawartość ksiąg, ujrzymy, iż opiewają o długach i zobowiązaniach ciążących na kamienicy, tj. przedstawiają jej życiorys przeszły i stan teraźniejszy. Nazwiska właścicieli i wierzycieli zmieniają się, ale księga pozostaje tak samo niezmienna, jak kamienica”. Domy są tutaj spoidłem więzi społecznej między ludźmi.

¹¹    Engels używa także terminu „efektywne korzyści” (Nutzejjekt). Zob. F. Engels, Anty-Duhring, Warszawa 1956, s. 348.

21