Obraz�8

Rozdział XIV

NAUCZYCIEL

Nie było, nie ma i prawdopodobnie nie będzie skutecznej reformy szkolnej bez uznania jej za „własną" przez nauczycieli, którzy bezpośrednio wpływają na jej przebieg i wyniki. Potwierdzeniem tej tezy w polskiej praktyce edukacyjnej był los „ministerialnej" reformy z 1973 roku, której założeń wielu nauczycieli nie popierało. Na rzecz tej tezy — tym razem pozytywnie — przemawia z kolei przykład reformy szkolnictwa podstawowego i średniego w' Szwecji z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, cieszącej się uznaniem i poparciem zdecydowanej większości nauczycieli.

Jednakże nie tylko losy reform szkolnych są w znacznej mierze determinowane przez nauczycieli. To samo dotyczy również końcowych wyników szkolnego nauczania i wychowania oraz jego koordynacji z tzw. kształceniem równoległym, realizowanym poza murami szkoły przez różnorakie instytucje i placówki edukacyjne. Koordynacja ta zyskuje coraz większe znaczenie, ponieważ wzrasta również rola kształcenia równoległego, m.in. dzięki środkom masowej komunikacji.

Teza, iż nauczyciel wpływa w istotny sposób na uzyskiwane przez uczniów wyniki uczenia się oraz na ich postępowanie, aczkolwiek szeroko rozpowszechniona i akceptowana, ma dość ogólny charakter. Bardziej szczegółowo można ją przedstawić wskazując, iż współwyznacznikami owych wyników są, po pierwsze, określone predyspozycje i cechy osobowości nauczyciela, a także, po drugie, jego kwalifikacje zawodowe.

Predyspozycje i cechy osobowości, notabene różnie przez różnych autorów interpretowane tak co do ich roli, jak i zakresu składających się na nie elementów, poczynając np. od „miłości dusz ludzkich", a kończąc na „ujmujących właściwościach zewnętrznych", przesądzają niejednokrotnie o stosunku uczniów do nauki określonego przedmiotu w szkole, a nawet — po jej ukończeniu — o wyborze jej dalszego kierunku. One też są na ogół przedmiotem bacznej ze strony dzieci i młodzieży obserwacji. Uczniowie zafascynowani osobowością dobrego nauczyciela, widzą w nim godny naśladowania wzór i przejmują w konsekwencji wiele jego pozytywnych cech. I odwrotnie: nauczyciel mało ambitny, niepodatny na

innowacje, hołdujący rutynie, nie pobudzi uczniów do intensywnego wysiłku, nie zachęci ich do „wyjścia poza przeciętność’', nie roztoczy przed nimi celów, o których urzeczywistnienie warto zabiegać. Na to zaś, że wspomniana przeciętność jest zjawiskiem niezwykle groźnym — nawet dla losów całego narodu — wskazuje amerykański raport edukacyjny z 1983 roku Naród w obliczu zagrożenia (A Nation at Risk).

1. Kwalifikacje zawodowe nauczycieli

Zajmijmy się zatem, po tych uwagach, sprawą nauczy cielskich kwalifikacji. W tym miejscu musimy jednak założyć, że te kwalifikacje są wyuczałne. że może je sobie przyswoić wiele osób tym zainteresowanych. To założenie me było przez długi czas (a tu i ówdzie nadal nie jest) przyjmowane bez zastrzeżeń przez tych. którzy' zawód nauczyciela zaliczali do kategorii zawodów „posłanniezych". wymagających predyspozycji wrodzonych, swoistej — jak to niekiedy określano — -iskry Bożej". Faktem jest, że tacy nauczyciele istnieją — potocznie nazywa się ich „nauczycielami z powołania”. Gdyby jednak tylko oni mogli pracować w szkole, w ówczas nie byłaby ona ogólnodostępną instytucją powszechną na swoich niższych szczeblach, a na wyższych — masową. Ponieważ przeczy temu edukacyjna praktyka, przeto przyjmijmy za możliwą do zaakceptowania tezę. że zawodu nauczycielskiego można się nauczyć i z powodzeniem go wykonywać. Nic wszystkim jednak, którzy się tego podeńnują. udaje się to w równym stopniu, a niektórym nie udaje się w ogóle.

Cóż zatem powinno się składać na nauczycielskie kwalifikacje?

Podejmując próbę odpowiedzi na to pytanie, podkreślmy, u chodzi o „kwalifikacje zawodowe”. Nimi też chcemy się odtąd głównie zajmować. Byłoby jednak niedopatrzeniem, gdybyśmy nie wspomnieli o tzw. kwalifikacjach ogólnych, które wielu pedeutologów podnosi do rangi fundamentu kwalifikacji profesjonalnych. Zakładając ich me-odzowność. ale równocześnie nie wdając sic tutaj w ich szczegółowy opis. powiedzmy, że składają się na nie wiadomości i umiejętności sytuujące nauczyciela w gronie ludzi „wielostronnie wykształconych”, dysponujących wiedzą o zasięgu znacznie wykraczającym poza wyuczoną specjalność zawodową, poza nauczany przedmiot. Uzupełniając to pobieżne określenie zawodowych kwalifikacji dodajmy, że ich cechą konstytutywną powinna być wiedza, w której znajomości faktów (wiedzieć. że) towarzyszy umiejętność racjonalnego posługiwania się nimi < wiedzieć, jak) oraz rozumienie wchodzących w grę związków i zależności (wiedzieć, dlaczego).