Ostrowska5

O Maryja panno czysta,

Raczy być orądownica,

Proś za nami synka twego,

Króla niebieskiego,

Aby nam raczył daci W przybytku mieszkaci³.

To jest układ jeden z wpadających w oczy tak w wierszach średniowiecznych, jak i późniejszych. Na dowód przytaczam podobny z Jana Kochanowskiego (Pieśni I 13):

O piękna nocy nad zwyczaj tych czasów,

Patrz na nas jasno wpośrzód tych tu lasów,

Gdzie jako pszczoły wkoło swego pana Straż dzierżeni niecąc ognie aż do rana ⁴.

Jeszcze jeden wiersz średniowieczny, zwrotka przypisywana Władysławowi z Gielniowa:

O Jeża Nazareński, o królu żydowski!

Obroń lud krześcijański od mocy pogańskiej.

Dla twej miłej matuchny odpuść nasze złości,

Daj po naszym skonaniu niebieskie radości⁵.

Ma ten układ to bliskie ze stanem w Bogurodzicy, że daje się podciągnąć do wzoru: przedzdaniowa dwuczłonowa apostrofa + zdania rozkazujące pojedyncze. Wart też uwagi wers 3. ze swoim „dla twej miłej matuchny .. /' przypominający wers 4. Bogurodzicy.

Podobne jest ukształtowanie składniowe początku wiersza Jana Kochanowskiego Do miłości:

Matko skrzydlatych miłości,

Szafarko trosk i radości,

Wsiądź na swój wóz u złocony,

Białym łabąciom zwierzony.

Puść się z nieba w snadnym biegu,

A staw się na wiślnym brzegu,

Gdzie ku twej czci ołtarz nowy Stawią swą rąką darnowy⁶.

Choć odległe od modelu składniowego, jaki przedstawia pierwsza zwrotka Bogurodzicy, są tego rodzaju przykłady użyteczne. Pokazują, jak w różny sposób można wydzielać część zawierającą apostrofę od części przekazującej wyliczenie zdań rozkazujących. W obu przytoczonych fragmentach ta właśnie część — przeciwnie niż w Bogurodzicy — jest rozleglejsza. Zdania rozkazujące występują trzy, są też bardziej rozwinięte. .Opracowanie apostrofy jest w nich także podobne, a inne niż w Bogurodzicy.; Nacisk zostaje położony na rzeczowniki w woła-czu kładzione na początku członów składniowych wewnętrznych lub początku wersów.

Nie domaga się komentarza fakt oczywisty: odrębność artystyczna i przynależność obrazu składniowego, jaki przedstawia pierwsza zwrotka Bogurodzicy, do innej epoki stylowej.

5. [WARTOŚĆ ARTYSTYCZNA SYNONIMÓW]

Obok już omówionych istnieją w wierszu inne pary, które nasuwają się uwadze od strony wyrazowej i treściowej.

Szczególnie wartościowe są synonimy, a ich wartość jest tym większa, gdy pisarz łączy je w układy parzyste. Najciekawiej przedstawia się od tej strony króciutki wers kończący pierwszą zwrotkę:

zyszczy nam, spuści nam.

Otóż te dwa rozkaźniki, mające znaczenie 'pozyskaj, uczyń przychylnym (dla nas)', zawierają treści bliskoznaczne. Trudno nie zatrzymać się przy tym wersie i nie policzyć: 2 człony zdaniowe ściśle paralelne, liczące po 2 wyrazy (2x2), po trzy sylaby (2x3), w czym 2 identyczne formy fleksyjne i to synonimiczne (zyszczy, spuści) i 2 powtórzenia (nam). Członem domyślnym jest tylko biernik, mianowicie Chrystusa.

Ale wers ten, co jest dla nas zaskoczeniem, pełni w wierszu podwójną rolę. Dotąd mówiło się o pierwszej z nich. Druga daje się spostrzec, jeśli się te dwa rozkaźniki połączy dwoma ostatnimi wersami pieśni:

zyszczy nam, spuści nam

l.................1

a na świecie zbożny pobyt

po żywocie rajski przebyt

Rozkaźniki o znaczeniu 'uzyskaj, przychyl’ dają się związać treściowo z biernikami pobyt, przebyt.

15