o kategorii podmiotu lirycznego1

66 O kategorii podmiotu lirycznego

osoby pisarza), to znaczy istnieje tylko jako człon relacji, której drugim członem jest dzieło. Podmiot taki jest każdorazowo określany przez swój dialog z tworzywem, z materiałem tematycznym, z narzucającymi się schematami rozwiązań, z normami stylistycznymi i kompozycyjnymi, słowem z wzorami i dyrektywami tradycji literackiej, które stwarzają — pozytywnie lub negatywnie — ramy dla jego inicjatywy. Nie znaczy to przecież, że tak wyodrębniony nadawca zrywa całkowicie więzy z innymi stronami realnej osobowości pisarza. Słuszniej byłoby powiedzieć, że stanowi raczej swego rodzaju pryzmat, w którym ulegają one przełamaniu, przeobrażając się w materiał literackich procederów. Podmiot czynności twórczych jest jak gdyby strefą oddzielającą wypowiedź literacką od określonego biograficznie osobnika, jakim jest pisarz. Reprezentuje wobec niego interes dzieła, choć z drugiej strony nie byłoby bezzasadne, gdybyśmy powiedzieli, że reprezentuje także wobec dzieła — nastawienia (skłonności, przekonania itp.) tego osobnika. Jest swego rodzaju „iloczynem” sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu, jeśli w ogóle takie metaforyczne sformułowanie może coś wyjaśnić.

Ale podmiot czynności twórczych jeszcze w innym sensie określa położenie utworu wśród okoliczności zewnętrznych. Jego działania są zawsze grą w obrębie zastanej kultury literackiej, grą prowadzoną z potencjalnymi oczekiwaniami publiczności, do której przekaz jest skierowany. Decyzje i posunięcia nadawcy wobec konwencji, które znajdują się w polu jego widzenia, przywołują lub odpychają ukrytego poza nimi czytelnika. Wszelka konwencja jest bowiem regulatorem spodziewań odbiorców. Prowadząc z nią dialog, mieszcząc się w niej lub jej przecząc, a więc realizując swoją rolę — nadawca wchodzi nieuchronnie w pewien stosunek społeczny, staje naprzeciw wyobrażonego czytelnika, określając go i będąc równocześnie przez niego określany. Utwór literacki stanów skrystalizowane centrum takiej dwubiegunowej przestrzeni społecznej, poprzez którą włącza się w proces historycznoliteracki.

Dopiero na trzecim poziomie omawianej problematyki mieści się kategoria podmiotu literackiego. Na poziomie organizacji samego utworu. Podmiot czynności twórczych, w przedstawionym wyżej rozumieniu, jest elementem sytuacji komunikacyjnej, w której dzieło tkwi, natomiast liryczne ego czy narrator są elementami wewnętrznego porządku dzieła. Powiemy za Juliuszem Kleinerem, posługując się określeniem przez niego wprowadzonym, że wszelki przekaz literacki percypuje się jako wypowiedź czyjąś, że odbiorowi każdego towarzyszy poczucie istnienia podmiotu mówiącego, który bynajmniej nie musi być nazwany i zaprezentowany po to, ażeby narzuciła się naszej uwadze jego obecność. Może to być podmiot wyłącznie impikowany przez przyjęty w utworze sposób mówienia. Wyobrażenie osoby mówiącej kształtuje się pod presją słów i zdań składających się na tekst literacki. Tekst taki w procesie odbioru sam jak gdyby dopracowuje się swego nadawcy, kroi go na miarę własnych potrzeb. Wypowiedź literacka w całości jest zaopatrzona w potencjalny cudzysłów, da się ujmować jako swego rodzaju przytoczenie mowy owego wpisanego w nią, i tylko w nią, podmiotu. Przytoczenie to dokonuje się w każdym wypadku w zgodzie z dyrektywami pewnego kodu literackiego, który odsyła nas na poziom podmiotu czynności twórczych. Stosunek tego ostatniego do ,ja” literackiego można by przedstawić jako stosunek nadawcy reguł mówienia do nadawcy wypowiedzi aktualizującej te reguły. Te dwa „głosy” — dysponenta reguł i ich użytkownika — mogą przenikać się w wypowiedzi, gdy zawiera ona sformułowania metajęzykowe, gdy mówi o zasadach, które ją kształtują.

3

Wszystko, co dotąd zostało powiedziane, pasuje w jednakowym stopniu do sytuacji wszelkiego typu podmiotów literackich. Zmierzamy wszakże do wjjaśnienia określonego rodzaju takiego podmiotu i dlatego konieczne są dalsze rozróżnienia. W uwagach, które nastąpią, chciałbym sprowadzić odrębność Przekazu lirycznego do rysów możliwie najprostszych i interesujących wyłącznie ze względu na tytułową problematykę. Można przyjąć, że jedną z głównych własności wypowiedzi lirycznej jest jej swoista monocentryczność, skupienie całego materiału semantycznego wokół jednej osoby nadawcy. Na megunie przeciwległym znajdowałby się tekst główny dramatu z jego porządkiem policentrycznym, związanym z wielością Podmiotów mówiących. Dramat jest mozaiką przytoczeń, nie