P1010296

12. Miejsca nawiedzone przez śmierć

Ulubionymi miejscami, w których pokazywali się zmarli, były cmentarze, zrujnowane zamki i opuszczone opactwa z ich ciemnymi korytarzami, z rozległymi podziemiami, czasem z dobrze zamaskowanymi schowkami - za portretami lub gobelinami zawieszonymi na ścianach. Były to także miejsca akcji angielskiej powieści gotyckiej, zwanej również powieścią grozy czy czarną powieścią¹. Maurice Levy podkreślał, że gotycyzm powieściowy zakładał określoną architekturę - szczególny rodzaj budynku, zamczyska lub klasztoru, starego domu, zawsze miejsca zamkniętego - i z tego punktu widzenia za gotyckie uznał takie opowiadania Poego, jak Zagłada.domu Usherów, Ligeja czy jeszcze Portret owalny, ale już nie - Stevensona Doktora Jekylla i mister Hyde’a, chociaż traktuje on o historii rozdarcia jaźni, temacie częstym w powieści gotyckiej². „Średniowieczna rama ekspresji »papistowskiego« obskurantyzmu i fanatyzmu stanowiła często wystarczające uzasadnienie dla okropności, okrucieństwa i potworności przedstawianych w dzidach gotyckich”³. Trzeba bowiem pamiętać, że powieści gotyckie pisane w XVIII wieku przez autorów angielskich przepełnione były lękiem wobec katolickich „przesądów”, ale i fascynaqą towarzyszącą im bogatą fanta-stycznośdą. Nowy gust zaczynał zwracać się ku średniowieczu (rozumianemu umownie i szeroko, bo od XI do XVII wieku) jako do epoki tchnącej, jak to zostanie później określone, pięknem dzikim, gwałtownym i barbarzyńskim. Tajemnice zamku Udolpho (1794) Ann Radcliffe uchodzą za tekst założycielski dla w pełni ukształtowanej poetyki gotyckiej budowli. Zamek w Apeni-

1

   Gotycyzm - jako termin współcześnie używany, zwłaszcza przez krytyków i historyków literatury, teatru, malarstwa, filmu, pochodzi od podtytułu „opowieść gotycka”, jakim Horace Walpole opatrzył Zamczysko w Otranto (1764). Jean Marigny w swej imponującej, prawie dziewięćsetstronicowej syntezie dziejów i cech charakterystycznych wampira w kulturze anglo-amerykańskiej podkreśla, że w upowszechnieniu figury wampira decydującą rolę odegrał w Anglii - gotycyzm literacki, a w Ameryce -film (por. Le vampire dans la littśrature anglo-saxone, Paris 1985).

2

   Por. M. Lćvy, Le roman „gothiąue" anglais. 1764-1824, Toulouse 1968.

3

   F. Dupeyron-Lafay, Le fantastiąue..., s. 17.

^Ą S. Arnold de Simine, Niesamowite miejsca. Przestrzenie strachu w powieściach grozy niemieckich autorek z przełomu XIX wieku. Przełożyła K. Leszczyńska, „Katedra” 2001, nr 2, s. 180-181.