religia a kultura7

16 RELIGIA A KULTURA

Jamesa) i uzyskaniu w 1878 roku stopnia doktora za eksperymentalną pracę, poświęconą mięśniowej percepcji przestrzeni, Hall udał się do Lipska, gdzie został pierwszym amerykańskim studentem w nowo utworzonym przez Wilhelma Wundta Laboratorium Psychologicznym. Po powrocie do Ameryki Hall stworzy! - analogiczne do wundtowskiego - laboratoria psychologiczne, najpierw na Uniwersytecie Johna Hopkinsa, a później na Uniwersytecie Clarka. Na tym właśnie uniwersytecie udało mu się skupić grupę psychologów zainteresowanych eksperymentalnym podejściem do problematyki psychologicznej. Hall sam podjął w prowadzonych badaniach problematykę konwersji religijnej. Jego pierwsza praca z tej dziedziny, The Morał and Religious Training of the Chil-dren (1882), oparta była na analizie dokumentów osobistych, czyli listów i pamiętników młodzieży, która przeżyła konwersję. Interesująca konstatacja Halla dotyczyła relacji między konwersją religijną a procesami akulturacji. Analizując sprawozdania europejskich misjonarzy, pracujących w Plymouth wśród Indian w 1620 roku, stwierdził, iż wskazywali oni na podobieństwo między konwersją Indian a nabywaniem wiedzy o swojej własnej religii i kulturze dzieci osadników europejskich, przybyłych w nowe środowisko. W jednym i w drugim wypadku uczono się nowych treści. Analizy te doprowadziły Halla do stwierdzenia, że zjawńsko konwersji jest jedną z prawidłowości towarzyszących zarówmo procesom zmian społecznych, jak i procesom dojrzewania społecznego (Hall, 1904).

Empiryczne prace z zakresu psychologii religii były publikowane w założonych przez Halla czasopismach psychologicznych (w roku 1901 powstał „American Journal of Psychology”, a w roku 1904 - „Journal of Religious Psy-chology and Education”). Hall został pierwszym przewodniczącym Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Wyw-arł inspirujący wpływ na rozwijanie badań nad religijnością wśród innych członków Towarzystwa. Warto wskazać na fakt, że Hall to jednocześnie pierwszy psycholog zajmujący się procesami akulturacji.

Do najwybitniejszych uczniów i współpracowników Halla należeli: Edwin Diller Starbuck (początkowo uczeń Jamesa w Harvardzic, później Halla -w Clark University) oraz James Leuba. Obaj, stosując wywiady, kwestionariusze i metody statystyczne, kontynuowali zbieranie informacji dotyczących konwersji religijnej i mistycyzmu.

Właśnie Starbuck został autorem wspomnianego wcześniej pierwszego systematycznego, książkowego opracowania z tej dziedziny (1899). Była to praca poświęcona problematyce nawrócenia, oparta na materiałach uzyskanych przy zastosowaniu 12-pytaniowego kwestionariusza, mającego na celu odtworzenie biografii religijnej osób badanych. Uzyskane w trakcie badań dane poddał analizie statystycznej, pragnąc wyodrębnić wspólne cechy badanej grupy. Zastosował więc jednocześnie podejście idiograficzne i nomotetyczne. W późniejszym okresie życia Starbuck zajmował się praktycznym zastosowaniem wyprowadzonych wniosków do wychowania i kształcenia religijnego młodzieży. Analizując problem występowania doświadczenia religijnego w wyniku procesu konwersji,

Starbuck zwracał uwagę na kryterium skutków tego doświadczenia, jako decydujące o uznaniu przeżycia jednostki za rzeczywiste doświadczenie religijne (Hay, 1999).

Problematyka konwersji występowała również we wczesnych pracach Leuby, ale przede wszystkim była kontynuowana w pracach Gcorge’a Alberta Coe (1900). Coe - podobnie jak Hall - traktował konwersję jako normalny element rozwoju psychospołecznego w okresie dorastania. Badania opierał głównie na metodzie kwestionariuszowej, poszerzonej o wywiad i eksperymenty z zastosowaniem hipnozy, które miały na celu sprawdzenie podatności danej osoby na sugestię. Wyników uzyskanych w eksperymentach używał do interpretacji rodzaju przeżytej przez badaną osobę konwersji. Ustalił relację między temperamentem jednostki, jej oczekiwaniami i naturą doświadczenia religijnego. Wysunął między innymi tezę, że chrześcijaństwo nie jest w stanie spełnić wymagań i oczekiwań, jakie pod adresem religii wysuwają osoby o temperamencie cholerycznym, gdyż nadmiernie podkreśla ono aspekt emocjonalny życia religijnego.

Wymienieni do tej pory autorzy podejmowali problematykę rozwoju religijności w ontogcnezic. Szerszy punkt widzenia przyjął James Bisset Pratt. W swoich pracach zastosował podejście, współcześnie określane mianem religioznawczego, czyli oparł się na szerokiej bazie komparatystyczncj. W pracy The psychology of religious belief (1901) dokonał analizy stadiów rozwoju różnych systemów religijnych. Wyodrębnił stadium prymitywne, intelektualne i emocjonalne. Natomiast w pracy The religious consciousness: A psychological study (1920) dokonał podsumowania 12 lat porównawczych badań, prowadzonych wśród wyznawców zarówno tradycji judeochrześcijańskiej, jak i religii Wschodu. Swoimi badaniami objął wszystkie ważne aspekty życia religijnego wyznawców tych religii. Moż.na, jak się wydaje, uznać Pratra za pioniera podejścia do badań nad religią, z uwzględnieniem aspektu kulturowego. Dla współczesnych prób włączania aspektu kulturowego do analiz religijności przekonywająco brzmią przyczyny zastosowania takiego podejścia.

„mam nadzieję, że udało mi się uniknąć prowincjonalizmu zarówno pod względem geograficznej, jak i intelektualnej różnorodności użytych źródeł. Po to, aby nic ograniczać się do amerykańskiego i protestanckiego punktu widzenia, starałem się poznać zarówno rzymski katolicyzm w Europie, jak i hinduizm i buddyzm w Indiach, Birmie i na Cejlonie” (Pratt, 1920, s. VIII).

Drugim nurtem, w ramach amerykańskiej psychologii religii rozwijającym się równolegle do nurtu wychowawczo-rozwojowego, nastawionego na gromadzenie jak największej ilości danych o religijności typowej, był nurt skierowany na poznanie specyfiki procesów doświadczenia religijnego, jako szczególnie wyraźnych, acz nieprzeciętnych, przejawów ludzkiej religijności. Jego najwybitniejszym reprezentantem był William James, kontynuatorami zaś: James Henry' Leuba i Edward Scribncr Ames. Swój wkład do problematyki doświadczenia religijnego James zawarł w słynnych wykładach giffordzkich, wygłoszonych w Edynburgu w roku akademickim 1901/1902, a następnie z końcem 1902 roku opublikowanych w Nowym Jorku jako słynne The variete$ of religious