religia a kultura5

52 RELIGIA A KULTURA

przede wszystkim praktyką religii. Szkoły teologiczne i seminaria duchowne miały na celu kształcenie funkcjonariuszy swoich religii. Kształtowało to teologię jako sposób wyznania wiar)-. Specyfiką religioznawstwa^ jest jego jnicdzyre-'ligijność i. międzykuUurowość^ co pozwala na badanie funkcjonowania systemów religijnych _w .najróżniejszych kontekstach kulturówycKT.geograficznych ^: współczesnego świata, bez dokonywania wartościowania tych tradycji.

Przedstawione pokrótce rozważania Smarta nad kondycją współczesnego religioznawstwa, wskazują na interesujące możliwości rozwoju, stojące przed psychologią religii. Z rozważań tych wynika jednak również, że w psychologicznym podejściu do religii muszą znaleźć swoje miejsce aspekty kulturowe (Smart, 1973).

Oczekiwania religioznawcy pod adresem psychologa religii pojawiają się też w pracy Bronka:

„Dziedzina doświadczenia religijnego, przedmiot badań psychologii religii, ma znaczenie zarówno dla religioznawcy, jak i psychologa. Pierwszemu daje lepsze zrozumienie religii (czy raczej religijności), drugiemu - człowieka” (Bronk, 2000, s. 36).

Zagadnienie aspektowości zjawiska religii zostało omówione bardziej szczegółowo w rozdziale piątym, poświęconym sposobom operacjonalizacji religii w analizach teoretycznych i badaniach empirycznych

Niemal jednocześnie z rozwojem badań nad religią, prowadzonych przez .psychologów, pojawiły się też próby analiz psychologicznych, podejmowane przez porównawczych historyków religii i fenomenologów. Stosowali oni teorie psychologiczne do wyjaśniania zachowań religijnych występującycłi w różnych tradycjach religijnych. Uczeni ci nie dysponowali warsztatem psychologicznym, ale za to poruszali się swobodnie w innych tradycjach religijnych niż tylko ich własna. Próbowali dotrzeć do zrozumienia istoty zjawiska religijnego przez analizowanie różnych jego postaci pojawiających się w różnych tradycjach religijnych. W taki sposób powstała tradycja uprawiania psychologicznej refleksji nad poszczególnymi aspektami religii w ramach religióźnawśtwa. Tradycja ta jest "obecnie sz.czególnie żywa wśród członków American Academy of Religion - bez wątpienia największej na święcie organizacji religioznawczej oraz wśród członków International Association for the History of Religion, międzynarodowej organizacji religioznawczej". Rezultatem takiego rodzaju kompetencji jest posługiwanie się najczęściej jedną wybraną koncepcją teoretyczną, stworzoną w psychologii i za jej pomocą prowadzenie analizy czy to dorobku, czy biografii wybitnego twórcy jakiejś tradycji religijnej. Innym sposobem aplikacji koncepcji psychologicznych przez tych badaczy jest ich zastosowanie do analizy porównawczej jakiegoś aspektu tradycji religijnych. Najczęściej używanymi do tego celu koncepcjami psychologicznymi są teorie psychoanalityczne i teorie poznawcze. Jednym spośród wielu przykładów takiego podejścia są analizy sposobów bycia religijnym czy wyrazu różnorodnych aspektów religijności w

^ł International Association for the History of Religions powstało w Amsterdamie w roku 1950. W chwili obecnej zrzesza 34 narodowe i regionalne towarzystwa religioznawcze.

. L

Psychologia religii - między psychologią a religioznawstwem

53

świętych tekstach, czy też obrazu Boga w różnych tradycjach religijnych (Wa-ardenburg, 1973; Smith, 1993).

Zamiarem tej książki jest wskazanie na te podejścia metodologiczne, które w związku ze zmianami roli i miejsca religii w życiu współczesnych ludzi przez psychologów religii powinny być stosowane częściej niż dotychczas. Chodzi głównie o konieczność uwzględnienia, w szerszym stopniu, niż miało to miejsce do tej pory, dorobku psychologii kulturowej.

2.3. Dlaczego psychologia kulturowa?

Funkcjonowanie religii w życiu pojedynczych ludzi i grup społecznych ulega współcześnie zmianie z wielu powodów. Jednym z nich jest nasilający się, w rezultacie procesm\^lobaIizacji, proces spotkań tradycji religijnych. Spotka-nia ferdókohujące"się 'na fĆiżnym-planrerstajOię"coraz*bardziej bezpośrednie.] Nie są to spotkania oparte na relacjach „z drugiej ręki”, oderwane od codziennego doświadczenia jednostkowego, a czerpiące ze źródeł pośrednich - literatury, Filmów, relacji podróżników. Przeciwnie, możliwy staje się bęzpośjgdni kontakt zjnnymi religiami,poprzez kontakt z ich wyznawcami- Kontakty tc dokonują się zarówno w trakcie wyjazdów do innych krajów, jak i poprzez spotkania we własnym kraju - z osobami o odmiennych przekonaniach religijnych.

Jest to ogromna różnica w porównaniu z sytuacją sprzed kilkunastu lat. Wówczas w' spotkaniach między rełigiami (encouter of religions) dominowały spotkania na poziomie makroregionalnym (Pentikainen, 1976). Przywódcy różnych religii spotykali się ze sobą, aby omawiać problemy dotyczące kwestii ogólnoświatowych, a w każdym razie ponadnarodowych. Spotkania te niekiedy wcale nie były znane indywidualnym wyznawcom. W chwili obecnej dominują inne poziomy spotkań religii. Są to spotkania na poziomic społeczności lokalnych oraz spotkania między indywidualnymi wyznawcami różnych religii -nawet jeśli są oni oddaleni od siebie, to zamieszkują rÓżńeTTraje cz>- kontynent)'. Konsekwencją tych nowych rodzajów spotkań staje się obecność w świadomości religijnej ludzi wiedzy o różnych od wfesnej tradycjach religijnych. Wiedzy, która pozwala dostrzec tradycję własną w szerszym kontekście, jako jeden z wielu, a nic jedyny sposób ustosunkowania się do transcendencji. Pojawia się więc potrzeba przeanalizowania konsekwencji takich spotkań i spojrzenia na modele, które są próbą opisania ich przebiegu i konsekwencji. Modele~te pokazują różne konsekwencje przenoszenia tradycji religijnych na nowy dla nich teren. Ma to miejsce wówczas, gdy mówimy o docieraniu religii poza dotychczasowy teren jej funkcjonowania, jia skutek celowych działań,misyjnyeli (Lutz-beiak, 1998). Ma to leż miejsce wówczas, gdy wyznawcy innych niż lokalne religie pojawiają się na danym terenie bez zamiarów misyjnych, lecz w wyniku ^procesów migracyjnych tearówno dobrowolnych, jak i wymuszonych sytuacją

h