religia a kultura9

100 RELIGIA A KULTURA

, ypntywacjg hycia religijnym. Wyodrębnione zostały w ten sposób .orientacje: f 7<nypęrr?na (extrinsic), wewnętrzna Lintrinsić) i poszukująca (guest).

Innym sposobem jest operącjonaUzowanie -religii jako trój elementowej po-stawy, obejmującej wiedze, uczucia i zachowania.' czyli znajomość doktryny '-religijnej, stosunek do bóstwa oraz realizacje rytuałów religijnych i nakazów religii. Takie podejście ma miejsce w empirycznych badaniach typu korelacyjnego (Grzymała-Moszczyńska, 1991).

Warto też pamiętać o redukcjonistycznych op_ęiaęionalizacjach religii przez klasyków psychoanalizy. "Swoje analizy opierali na badaniach nad religijnością w życiu pacjentów z zaburzeniami psychicznymi. Reiigię traktowali jakoJbmw przeżyć charakterystycznych dla choroby psychicznej,.rPd^j.ilnzjL.mechanizm obronny, mający na celu obniżenie poczucia lękij.cz>Llikmdaiy$jiapi$^.

Interesującą kliniczno-społeczną alternatywę (sprawdzoną w badaniach empirycznych) wobec redukcjonizmu podejść niektórych psychoanalityków i psychiatrów zaproponował amerykański psycholog kliniczny,

Określił on relieie. jako „poszukiwanie znaczenia poprzez sposooy zwia-tym, co święte (a search Jor significance in ways related to the sacred)” rnenT, T999Ts. II). Jest to podejście łączące tradycję funkcjonalną i substancjalną. W swoim funk '    ’    ‘    “ st sposobem poszukiwa

nia znaczenia na wiele róż „____Mm___ ,    „ szczegółowo omówione

w rozdziale poświęconym teoriom w psychologii religii. Substancja!ny_iłspękt tej definicji to wskazanie, że jest to poszukiwanie. pQ20^tąjące_\v relacji dc?, tęgo, co święte

Definicja Pargamenta jest warta uwagi, gdyż umożliwia konceptualne włączenie w zakres badań psychologów religii, coraz wyraźniej wyłaniającej się , dziedziny związanej z religijnością - duchowości. Potrzeba ta staje się szcze-1 golnie pilna w związku z pojawieniem się całej gamy zjawisk, określanej jako (duchowość New Age. Definicje opartejia tradycyjnych-przejawacli religijności, dominujące'jeszcze do niedawna w kulturze zachodniej, w njcwielkim tylko Stępniu przystają do specyfiki tego zjawiska. Nie bez znaczenia jest również fakt, że członkowie ruchów New Age często określają swoją identyczność w sposób negatywny, akcentując przede wszystkim odmienność praktyk, tradycji oraz przekonań odnośnie do charakteru siły, nazywanej „Ostateczną lub Najwyższą Rzeczywistością” od pojęć, jakim operują religie dominujące w kulturze zachodniej. Dysponowanie kategorią badawczą, akceptowaną przez badanych i możliwą do precyzyjnego określenia przez badacza, staje się w takim wypadku szczególnie istotne.

/■    Pargament_ pxq£<^uje^aby^dochowość traktować „jako- poszukiwanie-święto-

¹ f, ści nie tylko poprzez re lac[ędo7łoga;ale'TÓwn1eź poprzez relację .do przedmiotów, czy właściwości uśwlęcónycF przez ich związek.zjcprezęntacją- tego, co święte. PTmTęfaćTowierrTffz5ba"5“śfwferdzeniu Durkheima (1915), żc siła życia •-religijnego jest też związana z ludzką zdolnością do uświęcania świeckich przedmiotów. Jak wskazują analizy Emmonsa (1999), najwążJliśU5Z<^dążciiia w naszym życiu mogą zostać ud\ię\)0\\‘]or.ji (spiritualized). Przykładowo, z wy-

Religioznawcze i psychologiczne operaclonalizacje przedmiotu badań... 101

czajna praca będzie traktowana inaczej, gdy zostanie potraktowana jako powołanie, a małżeństwo - jako związek uświęcony błogosławieństwem. Jednocześnie, jak pisze Pargament, należy pamiętać o tym, że:

„duchowość, podobnie jak religia, może być przeżywana i wyrażana indywidualnie i instytucjonalnie; może przyjmować formy tradycyjne i nic.rauycyjne; i może być dobra lub zia” (Pargament, 1999, s. 13).

Ustosunkowanie się do zagadnienia badania duchowości, w ramach psychologii religii, jest rozstrzygnięciem bardzo istotnym. Nie tylko w popularnych deklaracjach coraz częściej następuje wyraźne rozróżnienie między^ucł^wo-^ ścią a religijnością (popularne stwierdzenie ..Nie jestem .osobą religijną, ale' jestem uduchowiona” jest tego wyrazem), rozróżnienie to pojawia się również w kategonacTTdiagnbśtycznych zaburzeń psychicznych. \\jDSM_:1V wymienia sięj)sobno problemy reiigijnej_duchowe¹⁶. Ponadto wśród samych psychologów religii zaczęły pojawiać się głosy¹⁷ o konieczności zaakcentowania poszerzenia pola badań psychologii religii o problematykę duchowości. W rozważaniach tych przeciwstawiano niekiedy religię duchowości. Umieszczano je na przeciwległych krańcach kontinuum. Szczególnie podkreślano dwa aspekty różniące te pojęcia: .indywidualny vm> instytucjonalny.ęhjirakler.- oraz.flozyiywny-.vs..nega.-tyany-skutek-dia.zaangażowanych w nie_osób. puchowość opisywano jako indywidualną i niezmienniepozytywną w skutkach relację człowieką da siły \vyHżej7 zaś religijność"jakćTrelację instytucjonalną i niosącą niekiedy dia-człc^ wieka skutki negatywne. Pierwsze ż tych przeciwstawień pomijało dwa fakty.) W każdej tradycji reUejj n e ijl osw i ńde ze n ie~ d pc r. o we odgrywa ważną rolęfżas osoby od-chadz^ce od religii instytucjonalnej na ogól nie porźućąią^-zlnstytifcjo-nalizowanej religiTw ogóle, lec^ tę formę zinstytucionalizdwgfteiTeligii. która przestała odpowiadaćjch potrzebom. Powstawanie wlataćfTSO.Tcólejnyćh 400 grup religijnych w Stanach Zjednoczonych (Hood et al., 1997), czy pojawianie się kolejnych grup w Polsce, wskazuje wyraźnie na tę prawidłowość. (W 1989 roku w Polsce było zarejestrowanych 49 grup. U schyłku £001 roku zaś rejestr obejmował 154 Kościoły i związki wyznaniowe)¹⁸.

Drugie przeciwstawienie to rozróżnienie między „złą” religią i „dobrą” duchowością. Jak słusznie zwraca uwagę Pargament^ wiel u autorów, mówiąc ^duchowości, mówjjak naprawdę o innym zjawisku, a mianowicie o dughoz. wym dobrostanie,.Przytoczone przez Wulffa (f9'99, s724) zestawienie rzeczow-TllkóWTnodyfikowanych przez termin „duchowy”, występujących we współczesnej literaturze na temat duchowości, potwierdza to spostrzeżenie.

¹⁶    Diagnostic and Statisllcal Manuał ofMentai Disorders, 4“’ cd., American Psychiatrie Asso-ciation, 1994.

¹⁷    W roku 1998 na posiedzeniu Sekcji 36 (czyli sekcji Psychologii Religii) Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego padła propozycja, że być może należałoby tę sekcję przemianować na Sekcję Psychologii Religii i Duchowości.

^u Informacje uzyskane w Pracowni Dokumentacji Wyznań i Grup Religijnych Instytutu Religioznawstwa UJ.