religia a kultura3

208 RELIGIA A KULTURA

Wymiar emocjonalny

kochający - nienawidzący przyjazny - wrogi

pamiętający urazy - łatwo wybaczający surowy - łagodny troskliwy - obojętny porywczy - cierpliwy

Wymiar sterowania

władczy - partnerski

zaborczy - niezawłaszczający drugiego człowieka

zabraniający - przyzwalający

ustępliwy - stanowczy

zniechęcający - dodający otuchy

karzący - nagradzający

Skala Lęku i Fascynacji

Obraz Boga jest struktura wielowymiarową. Dwa szczególnie ważne z tych wymiarów, a mianowicie lęk i fascynacja, zostały uwzględnione w „Skali Lęku i Fascynacji”, opracowanej przez Jerzego Szymołona⁴¹. Skala ta składa się z 35 twierdzeń, spośród których po 10 twierdzeń dotyczy dwóch wymiarów lęku, tj. lęku synowskiego i lęku niewolniczego, natomiast 15 twierdzeń reprezentuje wymiar fascynacji. Do każdego z tych twierdzeń osoba badana ma się ustosunkować na 7-stopniowej skali Likerta, od zdecydowanie „tak” - do zdecydowanie „nie”. A oto przykłady wszystkich typów' twierdzeń zawartych w tej skali:

Bóg; którego doświadczami, jawi mi się jako ten, który:

urzeka swym pięknem olśniewa

wskazuje na przyszłe cele uczy odpowiedzialności budzi trw'ogę egzekwuje zaległości uświadamia mi moją nicość domaga się posłuszeństwa

^A] J. Szymołon, Lęk i fascynacja, Lublin 1999, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Metody niewerbalne badania obrazu Boga

Drugim, stosunkowo częstymi sposobem podejścia do empirycznego badania obrazu Boga, było stosowanie narzędzi niewerbalnych. Tradycja ta związana byłą z koncepcją rozwoju dziecka, opartą na teorii Jean Piageta. Miała na celu wyodrębnienie różnic w stadiach rozwojowych obrazu Boga u poszczególnych osób badanych. Badania te były prowadzone według dwóch niezależnych procedur. Albo proszono dzieci o rysowanie obrazu Boga⁴², albo posługiwano się zestawem 21 przedstawień Boga stworzonych przez osoby w różnych stadiach rozwoju poznawczego, z których osoba badana miała wybrać te, które, jej zdaniem, najlepiej oddają wyobrażenie postaci Boga*³. Metoda ta miała pomóc odpowiedzieć na pytanie, na jakim etapie rozwoju obrazu Boga znajduje się osoba badana.

Kwestionariusz Any-Marii Rizutto do pomiaru obrazu Boga

Całkowicie odmienne podejście do badań nad obrazem Boga powstało na gruncie teorii relacji z obiektem. Założeniem, które leży u podstaw tych badań, jest uznanie faktu, że relacja z Bogiem kształtuje się w świetle relacji z osobami znaczącymi w ciągu całego ludzkiego życia. Zarówno doświadczenia przeszłości, jak i obecne relacje oraz oczekiwania odnośnie do kształtu tych relacji, w przyszłości biorą udział w powstawaniu tego obrazu. Istotna różnica poglądów co do roli obrazu ojca w obrazie Boga między klasyczną psychoanalizą a teorią relacji z obiektem polega na tym, że Rizutto uwzględnia również symboliczny obraz rodzica, jakiego dziecko chciałoby mieć, oraz lękowe fantazje na temat rodziców, obecne w wyobraźni dziecka. Obraz Boga, lokowany w tej części psychiki, która operuje pomiędzy fantazją i rzeczywistością, pozwala zachować poczucie ciągłości świata i relacji w tym świecie.

Kwestionariusz do pomiaru tak konceptualizowanego obrazu Boga i jego uwarunkowań został opracowany przez jednego z najsłynniejszych współczesnych psychoanalityków amerykańskich, Anę-Marię Rizutto. Kwestionariusz ten, wypełniany przez osobę badaną, składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy samego obrazu Boga i obejmuje 45 pytań podzielonych na 18 grup, zaś druga -sytuacji rodzinnej i obejmuje 23 pytania. Poniżej znajdują się przykłady pytań z obu części kwestionariusza.

"² E. Harms, The devebpment of religious experience in children, „American Journal of So-ciology”, 1944, 50, 112-122. Więcej informacji o wynikach łych badań znajduje się w rozdziale 4.1. książki: H. Grzymała-Moszczyńska, Psychologia religii: Wybrane zagadnienia, Kraków 1991, Nomos.

R.L. Basset, S. Miller, K. Anstey, K. Crafts, J. Harmon, Y. Lee, J. Parks, M. Robinson, H. Smid, W. Stemer, C. Stevens, B. Wheeler, D.H. Stevenson, Picturing, God: A nonverbal meas-ure of God concepi for conservative Protesiants, „Journal of Psycholog)' and Christianity”, 1990, 9, 73-81.