Ritz Gender3

216

nej pracy analitycznej nad różnymi tekstami kultury. Dekonstruktywi-styczna lektura wiąże gender studies również z duchem postmodernizmu i tym samym zakorzenia je w czasie, natomiast tradycja feministyczna właśnie w retrospektywie rysuje się znacznie bardziej ponadczasowo. Dawny oświeceniowy patos kruszy się w trybach dekonstrukcji. Gender zatraca różnicujący profil. Tytułem podsumowania można o związku gender studies, feminizmu, poststrukturalizmu i postmodernizmu stwierdzić, że gender studies nie mogą się bezkarnie lub bez konsekwencji oderwać od swej feministycznej bazy, jeżeli nie chcą zatonąć w szybko się zmieniającym przemyśle naukowym.

Dla rozwoju gender studies równie ważna jest rewizja dwóch najważniejszych duchowych i naukowych punktów wyjścia i odniesienia - stosunku do psychoanalizy z jednej strony i do kulturoznawstwa z drugiej strony. Psychoterapia szkoły wiedeńskiej, przeszedłszy we Francji linguistic tum (Lacan), stała się podstawą wielu wpływowych nurtów o charakterze międzynarodowym, na czym skorzystało zwłaszcza literaturoznawstwo. W obrębie gender studies można wyróżnić tradycję francuską, o nastawieniu psychologicznym, i tradycję amerykańską, o nastawieniu kulturoznawczym - choć anglo-amerykańskie gender studies i ich niemiecka kontynuacja stale próbują łączyć oba teoretyczne podejścia. Wpływ psychoanalizy sprawił, że literaturoznawstwo feministyczne, a następnie gender studies zwróciło się w znacznej mierze ku badaniom podstawowym, które pokrywają się z wyżej wspomnianymi esencjalistycznymi próbami w feminizmie francuskim (Cixous i Irigaray), jakkolwiek teoria Lacana, na którą wszyscy się powołują, raczej wykluczałaby takie bezpośrednie i biologicznie uzasadnione przyporządkowania, ponieważ sama posługuje się opozycją męskie/żeńskie tylko koncepcyjnie bądź metaforycznie. Lacan nigdy nie stworzył prostego operacjonalnego aparatu pojęciowego, toteż wszelka lektura Lacana oznacza zawsze przekład i transpozycję. Jego pisma i osoba są punktem wyjścia procesów myślenia i rozumienia - nacisk pada tu na procesual-ność - które od lat sześćdziesiątych bardzo dynamicznie rozwijają się w naukach humanistycznych. Problem kontynuacji i adaptacji teorii Lacana polega na tym, że jego poszczególne, bardzo prowokacyjne twierdzenia, wyrwane z kontekstu, łatwo zatracają wszelką treść i funkcjonują jako stereotypy. Dla literaturoznawczych gender studies odwołanie do dyskusji psychoanalitycznej oznacza jednocześnie ważne wzbogacenie o dużo starszą tradycję psychologii literatury. Od czasów Freuda, a nawet, jak pokazuje Starobinski¹, już wcześniej, literaturę i psychoanalizę łączy stosunek wzajemnego oddziaływania. Toteż lektura klasyków psychoanalizy, zwłaszcza Freuda, pozostaje do dziś inspirującym źródłem dla prac literaturoznawczych, ponieważ niezależnie od tez, na ogół znanych, interesująca - może wręcz bardziej interesująca - jest sama dys-kursywna forma prezentacji. Właśnie w tezach ważnych dla gender stu-dies teoria i forma językowa często nie dają się oddzielić. Wymownym świadectwem jest nie tylko przypadek Dory, sławny dla swoich walorów literackich. Związek z psychoanalizą i kulturoznawstwem oznacza wreszcie osadzenie dyscypliny w szerszym kontekście, co nie jest bez znaczenia dla postfeministycznej ewolucji gender studies.

Debaty wokół histerii i masochizmu - w tym ostatnim wypadku tylko warunkowo można mówić o debacie - toczące się każda na swój odrębny sposób od lat siedemdziesiątych, pokazały, jak owocne dla gender studies może być łączenie psychoanalizy i teorii kultury. Histeria i masochizm, przed stu laty opisane przez naukę i sztukę, stały się głównymi wzorami kulturowymi i utopijnymi autoprojekcjami, a ich wewnętrzna dynamika polega na tym, że każda z nich na swój sposób pozwala przekroczyć porządek płci oraz przyswoić inność ciała i seksualności. Ta głęboka przemiana pojęć z zakresu psychopatologii w pozytywne projekty społeczne opiera się na następujących przesłankach:

I. Oba zjawiska, gdy zostają przejęte przez kulturę, prezentują współdziałanie literatury i patologii². W przypadku masochizmu związek jest bezpośredni, ponieważ dopiero na gruncie opowiadania Sa-cher-Masocha Wenus w futrze Richard von Krafft-Ebing mógł następnie opisać i zidentyfikować odnośną dyspozycję psychopatologiczną. W przypadku histerii literatura nie pełni już funkcji pretekstu, lecz jest zjawiskiem wspierającym i towarzyszącym. Od przełomu wieków w wielu wpływowych książkach histeryczna młoda kobieta występuje nie tyle jako casus chorobowy, lecz jako postać typowa dla epoki³, konkurująca z opozycyjną silną dominą. Już w pracowni Jean-Martin Char-cota w paryskiej La Salpetriere rzuca się w oczy, że histeria demonstrowana jest zawsze jako zjawisko z pogranicza sztuki i najwyraźniej domagające się takiego powiązania ze sztuką. Ciało histeryczne staje się artefaktem, a wynalazek fotografii oraz demonstracje histerii w La Salpetriere, jak wiadomo, idą ze sobą w parze. Z chwilą gdy Freud wyprowadza histeryczki z sal pokazowych w intymność analitycznych posiedzeń i zastępuje inscenizację przez tzw. talking-cure, główną rolę zaczyna pełnić opowiadanie i refleksja nad opowiadaniem (rozważanie

1

Jean Starobinskt omawia te powiązania w Loeil vivanl H. la relation critique (1970).

2

   Tym związkom uczestnicy debaty poświęcają coraz więcej uwagi, por. m.in. Gilles Deleuze, Sachef-JAasoch, [w:] Leopold von Sacher-Masoch, Vfenus im Pelz, Frankfurt a.M., 1980, s. 171-179; Elaine Showalter, Hystorien. Hystensche Epidemien im Zeitalter der Medien, Berlin, 1997; Elisabeth Bronfen, Das verknotete Subjekt. Hysterie in der Moderne, Berlin, 1998.

3

   E. Showalter, op. cit., s. 121 i n.