Scan0036 2

152 morfologia — fleksja

jak w grupie poprzedniej — przyrostkowi -i- odpowiada po niektórych głoskach przyrostek -y-, grupę tę również podzielono na dwie podgrupy: VIIa, np.: widzieć, widzi, widział, i VIIb, np.: słyszeć, słyszy, słyszał. Grupa nieproduktywna.

Do grupy VIII należą czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ywać (-iwać), w czasie zaś teraźniejszym mające przyrostek tematowy -uje, np.: czytać, czytuje; podskakiwać, podskakuje. Ze względu na to, że przyrostkowi -ywa- w tej grupie po spółgłoskach k, g, ch, l odpowiada przyrostek -iwa-, podzielono ją również na dwie podgrupy: VIIa, np.: widywać — widuje, i VIIb, np.: wymachiwać— wymachuje. Grupa wyodrębniona stosunkowo późno, bo na przełomie w. XVIII-XIX.

Grupę IX stanowią czasowniki mające w czasie teraźniejszym przyrostek tematowy -e-, w bezokoliczniku zaś i imiesłowie przeszłym -a-, np.: łapie, ale łapać, łapał. Grupa nieproduktywna.

Grupa X jest właściwie grupą zbiorczą dla stosunkowo niezbyt licznych czasowników o nieprzejrzystej podzielności między rdzeniem a przyrostkiem tematowym.

Podgrupa a obejmuje czasowniki o temacie zakończonym w bezokoliczniku na i, y, u, do czego w czasie teraźniejszym dołącza się przyrostek -je-, np.: pić—pije, żyć — żyje, kuć— kuje.

Podgrupa b obejmuje czasowniki wymieniające zakończenie -eje-w czasie teraźniejszym na -a- w imiesłowie przeszłym i bezokoliczniku, np.: grzeje, grzać, grzał.

Podgrupa c znów obejmuje czasowniki o wymianie n, m w ą (ę) w temacie, np.: żąć, żął (Żęła), ale żnie; dąć, dął (dęła), ale dmie.

I pozostaje ostatnia grupa, XI, do której należą czasowniki mające w czasie teraźniejszym przyrostek tematowy -e-, w imiesłowie zaś przeszłym i bezokoliczniku pozbawione całkowicie takiego przyrostka, np.: paść, pasie, pasł; leźć, lezie, lazł; nieść, niesie, niósł. Grupa ta znalazła się na końcu, jako najtrudniejsza, ze względu na obfitość wymian głoskowych w obrębie koniugacji. Grupa nieproduktywna, o derywatach głównie prefiksalnych, choć obejmuje czasowniki najczęściej używane.

Poza tymi grupami pozostaje jedynie kilkanaście czasowników nieregularnych oraz od nich pochodne z przedrostkami.

Pełen zestaw zakończeń tematowych właściwych każdej z wyodrębnionych grup podaje załączona tabela na s. 154. Pozostaje otwarta sprawa wymian głoskowych wewnątrz tematów, ale to są już szczegóły; zresztą wymiany te są notowane przy haśle we wspomnianych już słownikach. Tabela na s. 155 ułatwia zakwalifikowanie poszczególnych czasowników do właściwej grupy tematowej.

Dodatkową zaletą tego podziału koniugacyjnego jest jego przydatność dla badań słowotwórczych. Zwykle podstawą dla nich bywała forma hasłowa czasownika, a więc bezokolicznik. Ale z zakończenia np. -eć nie wynika, czy mamy do czynienia z zestawem bieleć — bieleje, czy lecieć — leci, czy też umieć — umiem — umie. Tak samo z zakończenia -ać nie wynika, czy chodzi tu o typ czytać — czyta, czy też rwać — rwie. Tak samo w bezokoliczniku na -nąć w jedną całość zlewają się tak różne słowotwórczo typy: krzyknąć — krzyknął i chudnąć—^; chudł. Formantem zatem charakteryzującym poszczególne czasowniki jest nie tyle ten czy ów sufiks (sprawę prefiksów tu pomijam), ile cały ich ciąg, a więc przynależność czasownika do tej czy innej grupy tematowej. Opozycję np. bieleć bielić można krótko i jednoznacznie ująć jako opozycję grup II i VI. (...)

PRZEGLĄD CZASOWNIKÓW NIEREGULARNYCH

być. Tu charakterystyczny jest omówiony już wyżej czas teraźniejszy: jestem, jesteś, jest, jesteśmy wraz /, formami skróconymi: (e)m, (e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. Reszta form jest tworzona w sposób regularny od poszczególnych tematów: czas przyszły prosty: będę będziesz, tryb rozkazujący: bądź, imiesłów współczesny: będący, imiesłów przeszły: był, bezokolicznik: być.

dać. Czasownik ten należy w całości do I grupy koniugacyjnej, prócz formy 3. osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego: dadzą.

jeść. Cechą szczególną tego czasownika jest, podobnie jak w wypadku poprzednim, 3. osoba liczby mnogiej, tryb rozkazujący i imiesłów współczesny oraz imiesłów bierny o temacie jedz- : jedzą, jedz, jedzący, jedzony, podczas gdy reszta osób czasu teraźniejszego ma regularną odmianę właściwą grupie II czasowników, z tematem je : jem, jesz, je, jemy, jecie. Imiesłów przeszły (i uprzedni w formach pochodnych) mają temat jad- :jed- o wymianie jadł — jedli, (z)jadłszy, bezokolicznik z wymianą d na ś: jeść.

wiedzieć. Cechą charakterystyczną tego czasownika, podobnie jak w wypadku poprzednim, jest dwoistość tematów czasu teraźniejszego i form pochodnych: wiem, wiesz, wie, wiemy, wiecie oraz wiedzą, wiedz, wiedzący. Imiesłów przeszły i formy pochodne są regularnie tworzone od tematu wiedzia- : wiedzie-, np. wiedział — wiedzieli, (do)wiedziawszy (się), wiedzieć, (po)wiedziany.