Scan0037 2

Budowa form imiesłowu przymiotnikowego czynnego jest również regularna. Jest on zbudowany tak samo, jak należący do właściwego paradygmatu czasownikowego imiesłów przysłówkowy współczesny, od którego różni się obecnością końcówki przypadkowo-rodzajowo-liczbowej (por. zadając — zadający, zadająca, zadającego...).

„Imiesłów przeszły przymiotnikowy” ma podobne znaczenie i własności gramatyczne, ale tworzy się go od nieprzechodnich czasowników dokonanych, i to nielicznych (jedynym czasownikiem niedokonanym, który ma ten imiesłów, jest być). Jest on zbudowany tak samo, jak należąca do właściwego paradygmatu czasownikowego forma zakończona na -ł (którą będziemy nazywać pseudoimie-słowem — zob. niżej), od której różni się obecnością końcówki przypadkowo--rodzajowo-liczbowej (por. poszarzał — poszarzały, poszarzała, poszarzałego...). Odpowiedniość znaczeniowo-składniowa jest tu następująca:

(16)    Płaszcz poszarzał od słońca i starości.

(17)    Nosiła płaszcz poszarzały od słońca i starości.

Z kolei formy imiesłowu przymiotnikowego biernego są zbudowane tak samo, jak bezosobnik, tylko zamiast końcowego -o mają przymiotnikowe końcówki liczbowo-rodzajowo-przypadkowe (por. chwalono z podanymi niżej formami imiesłowu). Jednak pod względem znaczeniowym imiesłów ten jest z omawianej grupy najbardziej nieregularny, choć w tradycyjnych gramatykach języka polskiego tzw. imiesłów przymiotnikowy bierny (w formie podstawowej na -ny, -ty) ma szczególnie uprzywilejowaną pozycję, jest bowiem koniecznym składnikiem konstrukcji, które są opisywane jako złożone formy czasownikowe: strony biernej. Problemowi temu poświęcimy odrębny punkt.

5. Konstrukcje bierne i problem „strony”

W polskich wzorach koniugacyjnych strona nie musi być obecna, tak jak jest obecna w łacińskich, gdzie formy bierne (np. laudatur ‘jest chwalony’) są przeciwstawione czynnym (np. laudat ‘chwali’). Znaczenie bierności w języku polskim jest komunikowane nie przez jednolite formy fleksyjne, jak w łacinie, ale przez konstrukcje złożone, w których skład — oprócz tzw. słowa posiłkowego (tj. formy czasownika służącej do tworzenia złożonych form fleksyjnych) — wchodzi forma imiesłowu przymiotnikowego biernego, np. chwalony:

(18) Jaś jest ciągle chwalony.

Zosia jest ciągle chwalona.

Dziecko jest ciągle chwalone.

Chłopcy są ciągle chwaleni.

Dzieci są ciągle chwalone.

Dziecko nie powinno być ciągle chwalone.

Będąc ciągle chwalony, wyrobił sobie zbyt wysoką samoocenę.

Jednak jako „słowo posiłkowe” nie musi wcale występować forma czasownika być (albo — dla czasowników dokonanych — zostać), por. np.:

(19)    Jaś bywa często chwalony.

Słowem, jeśli traktować stronę jako kategorię fleksyjną, to bardzo trudno jest stwierdzić, gdzie się kończą fleksyjne formy bierne, bo niepostrzeżenie przechodzą one w konstrukcje składniowe. Decydujemy się więc na rozwiązanie konsekwentne: wszystkie rozważane konstrukcje uznamy za składniowe. Będziemy je nazywać konstrukcjami biernymi w opozycji do konstrukcji czynnych, takich jak w zdaniu (18). Kategorii strony nie wprowadzamy w ogóle do opisu fleksyjnego.

Zauważmy ponadto, że forma imiesłowu przymiotnikowego biernego jest używana nie tylko w tego typu konstrukcjach ze słowem posiłkowym, lecz także w bezpośrednim powiązaniu z formą rzeczownika w różnych przypadkach, np.:

(20)    Dziecko często chwalone ma dobre samopoczucie.

(21)    Miała nawyki często chwalonego dziecka.

(22)    Nie mogła wytrzymać z tym często chwalonym i rozkapryszonym dzieckiem.

Gramatycznie (na zasadzie tzw. związku zgody) forma imiesłowu przymiotnikowego biernego łączy się z formą rzeczownika, który w zdaniu w konstrukcji czynnej byłby dopełnieniem (obiektem czynności), por. przykłady (18) i (23):

(23)    Matka często chwali Jasia.

Czasowniki, dla których istnieje imiesłów przymiotnikowy o takim znaczeniu, nazywa się przechodnimi (tranzytywnymi; podobnie w innych językach nazywa się czasowniki, których formy występują w zdaniach z dwoma członami imiennymi: podmiotem i dopełnieniem bliższym i które mają imiesłów bierny). Czasowniki, dla których nie istnieje imiesłów przymiotnikowy o podobnym znaczeniu ani wskazana wyżej opozycja konstrukcji czynnych i biernych, nazywa się nieprzechodnimi (intranzytywnymi), np.:

(24)    Matka śpi.

W zdaniu tym nie można użyć formy analogicznej do Jasia ze zdania (23), niemożliwe jest też utworzenie „imiesłowu” *spany (choć istnieje bezosobnik spano).

Informację, czy dany czasownik jest przechodni, czy nieprzechodni, podaje się, z reguły skrótowo (t i it), w wielu słownikach dwujęzycznych.

n