Głowiński Wirtualny odbiorca7

74 Wirtualny odbiorca w strukturze utworu poetyckieg,

kulturalnym, jest dla nich tak samo niezrozumiały, jak najprymitywniejsza wypowiedź (w rodzaju „wlazł kotek na płotek”), zrealizowana w niedostępnym im języku. Istnieć może wszakże istotna różnica pomiędzy niezrozumieniem danego języka, a niezrozumieniem danej konwencji literackiej. W przypadku pierwszym odbiorca wie, że ma przed sobą pewną rzeczywistość znakową, ale nie posiada do niej klucza, znajduje się w sytuacji tych, którzy oglądali zapisy hieroglificzne, ale — przed odkryciem Champolliona — nie mogli z nimi wiązać żadnych sensów, nie wiedzieli bowiem ani co hieroglify oznaczają, ani jakie obowiązują reguły ich łączenia. Dla znajdującego się w takim położeniu odbiorcy istniały tylko — by tak powiedzieć — znaki puste. Sytuacja taka jest również możliwa w przypadku konwencji literackich: dostrzega się poszczególne znaki, ale sens całej wypowiedzi jest niedostępny, stanowi ona dla odbiorcy rzeczywistość zamkniętą, robi wrażenie „bezsensownej”. Możliwa jest również sytuacja inna: odbiorcy niedostępna jest dana konwencja, ale on jej nie odrzuca, niejako adoptuje ją, narzuca jej sensy, w które na pewno pierwotnie nie była wyposażona. Przypadek ten jest częsty przy przyswajaniu konwencji literackich należących bądź do innych kręgów kulturalnych, bądź do zamierzchłej historii: dokonuje się wtedy swojego rodzaju ich „adaptacji”. Np. pod koniec XVIII wieku konwencje sztuki chińskiej sprowadzone zostały do stylów usankcjonowanych przez smak artystyczny rokoka. Rzecz inna, że tego rodzaju „adopcje” sprzyjają kształtowaniu się nowych konwencji, jak właśnie XVIII-wieczna chińszczyzna czy

secesyjna japonszczyzna .

Trudno określić w sposób ogólny, jakie elementy konwencji literackiej mają dla usytuowania odbiorcy znaczenie podstawowe, a jakie — tylko pomocnicze. Waga takiego czy innego jej składnika ujawnia się bowiem dopiero w konkretnych sytuacjach historycz-leksyki, ale i zorientowanie się we wszystkich związkach znaczeniowych zawartych w «tekście»”. (J. Trzynadlowski, O poezji „niezrozumiałej”, „Prace Polonistyczne”, seria XVII, 1961, s. 223).

²² Z omawianego tu punktu widzenia zjawiskiem interesującym są tak ważne dla kultury literackiej XVIII w. adaptacje np. komedii francuskich. Pokazują one, jak w pewnych układach historycznoliterackich konwencje literackie łączyły się z konwencjami obyczajowymi. Przeniesienie akcji komedii francuskiej do Polski („Scena w Kaliszu” — powiada Trembecki w swej parafrazie sztuki Voltaire’a) było w istocie jej osadzeniem w obyczaju bliskim adresatowi, celem było zbliżenie do tego, co ów adresat znał z codziennej empirii.

noliterackich, na tle obowiązującej tradycji. W epokach literacko ustabilizowanych taki czy inny element konwencji, jeśli tylko zostanie właściwie rozpoznany, już informuje odbiorcę o tym, jaką ma przyjąć postawę wobec danej wypowiedzi i czego może się po niej spodziewać. Rozróżnienie w poetyce klasycystycznej stylu wysokiego i niskiego mówiło czytelnikowi, który owego rozróżnienia był świadom, jak odbierać utwór, będący realizacją zasad któregoś z tych stylów. Rozróżnienie to było przez ówczesne konwencje usankcjonowane, pomieszanie tych stylów w obrębie jednej wypowiedzi wprowadzało w ówczesny odbiór literatury liczne dysonanse. Niekiedy podobną rolę pełnić mogą np. takie czy inne ujęcia wersy-fikacyjne. Vers librę w poezji francuskiej końca XIX wieku wymagał od czytelnika zupełnie innej postawy niż obowiązująca dotąd wersyfikacja regularna, a przede wszystkim aleksandryn. Wymagał zresztą inaczej niż styl wysoki i niski, przez to przede wszystkim, że zakłócał dotychczasowe przyzwyczajenia, że sam był sygnałem in-tronizowania nowych, jeszcze nie kanonizowanych wartości literackich. Sytuowanie odbiorcy przez taki czy inny element konwencji literackiej nie realizuje się więc w postaci raz na zawsze ustalonej, przeciwnie, jest zależne od zmiennych układów historycznoliterackich.

Tym elementem konwencji, który w pewnych wypadkach ma szczególne znaczenie dla sytuowania odbiorcy, jest gatunek literacki²³. Wynika to z faktu, że jest kategorią odnoszącą się do całościowej organizacji wypowiedzi, a więc w jakiejś mierze podporządkowuje sobie inne elementy. Ważne jest również to, że gatunki są kategoriami głęboko osadzonymi w świadomości literackiej odbiorców. One także są więc sygnałami, mówiącymi, czego odbiorca ma się po utworze spodziewać: wchodząc w kontakt z tekstem, rozpoznawanym jako komedia czy powieść sensacyjna, od razu przyjmuje pewną postawę lekturową, wie bowiem, jakie dany utwór stawia żądania przed nim jako czytelnikiem. Ta funkcja gatunków możliwa jest tylko w obrębie takich kultur literackich i takich typów wypowiedzi, w których kładzie się nacisk na rozróżnienia gatunkowe, występuje więc w postaci ograniczonej np. w obrębie współczesnej poezji.

²³ O gatunkach ze względu na problem odbiorcy pisała S. Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, t. III, Warszawa 1965, s. 92—93 i 327—337. Próbowałem omówić tę sprawę w wygłoszonym w roku 1965 referacie: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej, zob. Powieść młodopolska, (1969), w: Prace wybrane, tom I, 1997.