Głowiński Wirtualny odbiorca5

90 Wirtualny odbiorca w strukturze utworu poetyckiego

możliwość niegenetycznej socjologii literatury, która interesowałaby się tym, jak dzieło literackie wpływa na nowe sytuacje społeczne (sytuacją społeczną jest również stosunek czytelnika do utworu) i która, nie zajmując miejsca dotąd obowiązującej genetycznej socjologii literatury, występowałaby obok niej jako równorzędny partner. Przesądem nie jest samo uprawianie genetycznej socjologii literatury, jest zaś — traktowanie jej jako jedynej możliwej.

O konkretyzacji

Sformułowana przez Romana Ingardena teoria dzieła literackiego budzi podziw swą konsekwencją i spoistością, wyrazistością swych konturów; ten — budowany w ciągu kilku dziesięcioleci — system porównać można do doskonałego dzieła architektonicznego, w którym nie pojawia się nic, co byłoby zbyteczne, a każdy detal ma precyzyjnie wyznaczone miejsce i funkcję. Dzieło to jest jednak tak rozległe, że w istocie nie sposób go ogarnąć jednym spojrzeniem, każde zbliżenie wymaga skoncentrowania uwagi na elementach składowych — niezależnie, czy się pamięta o układzie całości. W tym wypadku, oczywiście, nie chodzi o kontemplację. Teoria Ingardena jest nie tylko fenomenologicznym opisem dzieła literackiego, jest także propozycją uprawiania pewnego typu wiedzy o literaturze, ofiarowuje zespół narzędzi. Nie stała się ona jednak nigdy — jako system — przewodnikiem w konkretnej teoretyczno- i historycznoliterackiej robocie.

Dobrze o tym wiadomo — pisał Jerzy Kmita — że autor Sporu o istnienie świata wywarł ogromny wpływ na współczesną teorię literatury, ale jest rzeczą znamienną, że tylko incydentalnie jego aparat teoretyczny znalazł zastosowanie w praktyce badań literackich¹.

Sytuacja jest paradoksalna: system Ingardenowski nie ma wśród badaczy literatury kontynuatorów, trudno jednak sobie wyobrazić teorię literatury, która mogłaby przejść obok sformułowanej przez Ingardena problematyki, która mogłaby się obejść bez wprowadzonych przez niego kategorii. Wspaniałą architektonikę systemu można podziwiać tak, jak się podziwia dzieło sztuki, w praktyce

J. Kmita, Problematyka terminów teoretycznych w odniesieniu do pojęć literaturoznawczych, Poznań 1967, s. 46.